Μαρτυρία της Ασπασίας Παπαθανασίου

Ολυμπία Παπαδούκα, η οργανωτίς του ΕΑΜ Θεάτρου Αθήνας.

 Επιμέλεια: Αλίκη Κοσυφολόγου, Δέσποινα Σαγγανά

Για τους Εργάτες του Πνεύματος και το Θέατρο του Βουνού

 «...Εύχομαι να μη σηκώσει

Βροντερή μες στην πόλη

Αχόρταγη Διχόνοια

Μηδέ το αίμα πολιτών η μαύρη γη να πιει

Στάζοντας μέσα στη χώρα

το χρέος της οργής

και τ' αντίδωρο του φόνου να ζητάει...»

Ευμένιδες (Ορέστεια), Αισχύλος

Μετ. Κ. Χ. Μύρη

«...Και η τέχνη, σ' αυτούς

τους δύσκολους καιρούς    

των αποφάσεων,

πρέπει να αποφασίσει...»

(Μπρεχτ)

   Και αποφάσισε... Στη διάρκεια κρίσιμων ιστορικών περιόδων, το θέατρο, διαθέτοντας το ισχυρό όπλο της άμεσης συναισθηματικής επίδρασης, αλλά και μετάδοσης μηνυμάτων, χρησίμευσε σαν μέσο επηρεασμού και ευαισθητοποίησης της κοινής γνώμης. Είναι μια σημαντική πλευρά της επίδρασης στην τέχνη του λαϊκού κινήματος που αναπτυσσόταν στα χρόνια της ιταλογερμανικής κατοχής.

Τον ρόλο αυτόν ανέλαβε το ελληνικό θέατρο σε οριακές για τη χώρα μας στιγμές, με πρωταγωνιστές τις περισσότερες φορές κομμουνιστές/στριες, ΕΑΜίτες και ΕΠΟΝίτες/ίτισσες δημιουργούς.

Γενικά, την περίοδο του ελληνοϊταλικού πολέμου, το θέατρο είχε ταχθεί στην υπηρεσία του σκοπού της αντίστασης, κυρίως με επιθεωρήσεις, που δημιουργούσαν μια πλούσια νότα συγκίνησης και κατέληγαν να παίζουν τον ρόλο μαζικών λαϊκών συγκεντρώσεων. Οι αγωνιστριες και αγωνιστές ηθοποιοί ανταποκρίθηκαν με σθένος στους πολλαπλούς ρόλους που κλήθηκαν να υπηρετήσουν, είτε σαν μαχητές είτε προσφέροντας τη δημιουργική πνοή της τέχνης τους, δημιουργώντας δύο νέες μορφές πολιτικού θεάτρου -το «Θέατρο του βουνού» και το «Θέατρο της εξορίας»- αποδεικνύοντας τις «ιερές» βάσεις που δένουν άρρηκτα το θέατρο με τη ζωή και την ιστορία.

Οι άνθρωποι του θεάτρου αντιμετωπίζουν με σθένος τον κατακτητή. Εκτός από τη βοήθεια που προσφέρουν με την τέχνη τους, θέτουν και την ίδια τους τη ζωή στην υπηρεσία του αγώνα επιλέγοντας την οργανωμένη πάλη. Πολλοί εντάσσονται στο ΕΑΜ. Τυπώνουν προκηρύξεις με αυτοσχέδιο πολύγραφο στα καμαρίνια του ΡΕΞ και εφοδιάζουν όλα τα θέατρα, μοιράζοντας σε σπίτια και στους δρόμους. Και οι ηθοποιοί, όπως όλοι οι αγωνιστές/στριες δεν αποφεύγουν τις συνέπειες. Συλλαμβάνονται και οδηγούνται στη φυλακή ή σε στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Είναι η εποχή που εφαρμόζονται αυστηρότατα μέτρα εναντίον του θεάτρου και η λογοκρισία κυριαρχεί. Στη γενική διεύθυνση Τύπου και Ραδιοφωνίας λειτουργεί από τη μεταξική δικτατορία η διεύθυνση Λαϊκής Διαφωτίσεως, μέσα στην οποία λειτουργεί και επιτροπή ελέγχου θεατρικών έργων, με μέλη -στην πλειονότητά τους- αξιωματικούς της Αστυνομίας. Το 1943 γίνεται αυστηρότερη και σε περίπτωση παραβάσεων επιβάλλονται ποινές με χρηματικά πρόστιμα, διάλυση του θιάσου και σύλληψη των ηθοποιών.

Το "θέατρο του βουνού"

   Οι διωγμοί εντείνονται τα επόμενα χρόνια (1947-1950) και σημαντικοί εργάτες του πνεύματος, μεταξύ των οποίων και πολλοί ηθοποιοί, γεμίζουν τα ξερονήσια. Στους τόπους της εξορίας γράφεται άλλο ένα σημαντικό κεφάλαιο του ελληνικού θεάτρου, καθώς οι άνθρωποι του πνεύματος, παρά τις αντίξοες συνθήκες διαβίωσης, δεν χάνουν την πίστη τους στις ιδέες τους αλλά και στην τέχνη τους.

Αφιερώνουμε το σημερινό ΕΝΤΟΣ ΦΥΛΟΥ στην Κυρία Ασπασία Παπαθανασίου, πολυβραβευμένη για την προσφορά της στο Θέατρο, αλλά και μία κορυφαία ηθοποιό-τραγωδό, μία μεγάλη αγωνιστική προσωπικότητα και στον χώρο της αριστεράς. Από νωρίς εντάχθηκε στο ΚΚΕ και αγαπημένη της ενασχόληση ήταν ο... τηλεβόας (το χωνί). Η απελευθέρωση την βρήκε με το βαθμό της Ταγματάρχη του ΕΛΑΣ. Παραθέτουμε ένα απόσπασμα από το βιβλίο της «Σελίδες Μνήμης» που είναι αφιερωμένο στον σύντροφό της και αγωνιστή του ΕΑΜ Κώστα Μαυρομμάτη.

   «...Παραμονές της απελευθέρωσης της Αθήνας έχω την πολιτική καθοδήγηση του Τάγματος Γκύζη. Στο μεταξύ έχει σχηματισθεί η λεγόμενη εθνική κυβέρνηση, με πρωθυπουργό τον Γ. Παπανδρέου.

Δεν μπορώ να μην εκφράσω την αγανάκτηση που αισθάνομαι, ακόμη και τώρα που τα θυμάμαι, για όλους αυτούς, ιδίως τους πολιτικούς. Έτρεξαν όλοι τους στη Μέση Ανατολή και αφήσανε ένα λαό να παλεύει μόνος του κατά του κατακτητή. Κι αν δεν υπήρχαν οι κομμουνιστές να ξεκινήσουν το κίνημα της Εθνικής Αντίστασης, δεν ξέρω τι θα γινόταν η Ελλάδα.

Παραμονές, λοιπόν, της απελευθέρωσης της Αθήνας, το Τάγμα του Γκύζη είχε δυναμώσει. Η Εθνική Κυβέρνηση είχε συμφωνήσει με το ΕΑΜ να σταλούν στην Αθήνα αντιπρόσωποί της αξιωματικοί για να καταγράψουν δήθεν τα του εφεδρικού ΕΛΑΣ της Αθήνας, ώστε να είναι καλά εξοπλισμένος σε περίπτωση που οι Γερμανοί έδιναν μάχη πριν την αναχώρησή τους από την πρωτεύουσα.

Το Τάγμα του Γκύζη έπρεπε να είναι έτοιμο. Το Πρώτο Σώμα Στρατού (με επικεφαλής τον καπετάν - Νέστορα, ψευδώνυμο του Κωτσάκη) στέλνει για ενίσχυση το καταπληκτικό Τάγμα της Καλλιθέας. Ακριβώς εκείνη την εποχή, θυμάμαι, μας ειδοποιούν να δεχθούμε αντιπροσώπους αξιωματικούς και να τους ενημερώσουμε για τις δυνάμεις μας και τις ανάγκες.

Κατά τις 6.30 π.μ. ανηφόριζα χοροπηδώντας για την έδρα του Τάγματός 'μου' με ειδοποιούν για την άφιξη των αντιπροσώπων. Να τους μπροστά μου, να με ρωτάνε ό,τι θέλουν για τη διοίκηση του Τάγματος.

Δε θα ξεχάσω ποτέ στη ζωή μου την έκφρασή τους -λες και τους χτύπησε κεραυνός. Ακολούθησε ένας διάλογος πολύ αστείος.

Περάσαμε στο δωματιάκι όπου είχα το αρχηγείο μου. Ξαφνικά, έρχεται ένας σύνδεσμος. Μας πληροφορεί ότι Γερμανοί και μπουραντάδες χτυπάνε τον ΕΛΑΣ Πετραλώνων. Αμέσως δίνω διαταγές: Πόσες δυνάμεις να πάνε για βοήθεια.

Οι φουκαράδες οι αξιωματικοί κάθονταν ζαρωμένοι πίσω από εμένα. Σε μια στιγμή ρώτησαν εάν είχα περάσει από Στρατιωτική Σχολή. Η απάντηση που πήραν δεν φάνηκε να τους ευχαρίστησε.

Παραμονή της αποχώρησης των Γερμανών (χωρίς μάχη) από την Αθήνα, μας έδωσαν εντολή να ετοιμαστούμε για την παρέλαση της Νίκης.

Έφυγαν, επιτέλους, οι Γερμανοί. Για την παρέλαση μου ράψανε ένα χακί (!) φόρεμα με τσέπες, για να έχω κάπως στρατιωτική εμφάνιση. Είχα και μία εξάρτυση ολοκαίνουργη χωρίς πιστόλι (ποτέ δεν μπόρεσα να το μάθω), και κατεβήκαμε συντεταγμένοι για την παρέλαση της Νίκης. Εκεί στο Σύνταγμα κάποιος με ανέβασε πάνω σ' ένα τανκ...

Η Αθήνα ελεύθερη. Πολλοί έχουν περιγράψει την ατμόσφαιρα της απελευθερωμένης Αθήνας, αν και νομίζω ότι αυτές οι στιγμές δεν περιγράφονται. Εμείς, η νεολαία του κόμματος, με περηφάνια και εγωισμό διψούσαμε για δικαίωση.

Ζήτησα από το Πρώτο Σώμα Στρατού να 'αποστρατευτώ'. Μας καλέσανε, μας απένειμαν το βαθμό του ταγματάρχη, κι έφυγα από το «στρατό». Πολύ σύντομα οργανώθηκα σε μια «ομάδα ηθοποιών», που ήθελαν να ιδρύσουν θίασο «Λαϊκού Θεάτρου». Στην ομάδα συμμετείχαν η Αλέκα Παΐζη, ο Αλέξης Δαμιανός, ο Τάσος Ζαχαρίας, εγώ και άλλοι, που πραγματικά δεν θυμάμαι...

Μεθυσμένοι από το μεγαλείο της Εθνικής μας Αντίστασης οραματιζόμασταν με έξαρση την αυγή μιας καινούργιας κοινωνίας, σοσιαλιστικής - παράδεισός μας η Σοβιετική Ένωση, ζούσε πατέρας μας ο Στάλιν... Όταν τα θυμάμαι, σπαράζω. Το βίωμα της έξαρσης εκείνης της εποχής δεν έχει φύγει, όσο κι αν τα γεγονότα που επακολούθησαν γκρέμισαν τους «παραδείσους» που πιστεύαμε κι εσύ κι εγώ, Κώστα μου. Το όραμα και ο πόθος για κάτι άλλο απ' αυτό που ζούμε, ζούσε ακόμα μέσα μας έως την μέρα που έφυγες από κοντά μου»...

______________ 

Πηγές:

Ασπασία Παπαθανασίου, βιβλίο «Σελίδες Μνήμης», Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1996.

www.elia.org.gr , Ελληνικό Λογοτεχνικό Ιστορικό Αρχείο. Αρχείο Ασπασίας Παπαθανασίου.

(Το παραπάνω κείμενο δημοσιεύτηκε στην ΑΥΓΗ της 27-10-11 )