Η ΕΡΤ ως δημόσιο αγαθό και η κυριαρχία στο πολιτισμικό πεδίο

Από την κατάληψη της ΕΡΤ.

Της Δρ ΒΑΣΙΛΙΚΗΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

Όταν "πρωτομπήκε" η ασπρόμαυρη τηλεόραση στα σπίτια μας – δεκαετία του '70 ή λίγο ενωρίτερα – "πρωτομπήκε" και η δημόσια τηλεόραση στις ζωές μας. Από τα παιδικά χρόνια μάς συνοδεύει στον καθημερινό βίο με ό,τι αυτό συνεπάγεται για το ρίζωμα μιας κοινής ταυτοτικής εμπειρίας. Συνεπώς, η αναγγελία κλεισίματος της ΕΡΤ την Τρίτη (11/6) το απόγευμα, και η πραγματοποίησή της, το ίδιο βράδυ, με μια κίνηση έμπλεη συμβολισμού βίας, ήδη πολυσυζητημένης (αναφέρομαι στο ξαφνικό εν μέσω ζωντανής παρουσίασης πάγωμα/ μαύρισμα της οθόνης), λειτούργησε ως ένα εξαιρετικά δυναμικό συμβάν που πυροδότησε – αν όχι και επιτάχυνε– την εξέλιξη των πραγμάτων στο κοινωνικό πεδίο με πολλαπλούς τρόπους.

Τέσσερα χρόνια τώρα – περίοδος οικονομικής κρίσης/μνημονίου – "πειράχτηκαν" τα πάντα. Ο κόσμος συνήθισε. Όπως γράφω από εδώ, σε προηγούμενο άρθρο μου [1], τα αστικά κέντρα παραδόθηκαν στον εφησυχασμό. Όμως, με το κλείσιμο της ΕΡΤ, κάτι αρχίζει και κινείται ξανά. Εδώ εννοώ, κατ' αρχήν, την κινητοποίηση του κόσμου με το πρωτόγνωρο κύμα συμπαράστασης, το οποίο δείχνει ότι σε αυτήν την περίπτωση, στο συμβάν "του κλεισίματος" ενυπάρχει ένα βαρύ συμβολικό φορτίο ικανό να συν- κινήσει και να παρα- κινήσει ευρεία πληθυσμιακά στρώματα.

Σε ένα δεύτερο επίπεδο, και αυτό, ίσως, που μου φαίνεται ιδιαίτερα ενδιαφέρον και θα εστιάσω από τη σκοπιά μου (σκοπιά μιας ανθρωπολογικής κυρίως προσέγγισης) περισσότερο, είναι η – με όρους που θα συζητήσω στη συνέχεια – έντονη εμφάνιση, στο προσκήνιο του δημόσιου λόγου, μιας συζήτησης για τα ΜΜΕ (το ράδιο και την τηλεόραση ειδικότερα), και το διασυσχετισμό τους με τις έννοιες του πολιτισμού, του πολιτισμικού αγαθού, του πολιτισμικού προϊόντος.

Η συζήτηση δυνάμωσε – και βέβαια την ώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές τα γεγονότα είναι σε εξέλιξη – καθώς συμβαίνει το εξής παράδοξο: ενώ έκλεισε η ΕΡΤ, εκπέμπει ακόμη, εδώ και τρεις μέρες, μέσω διαφόρων τρόπων και τεχνικών αναμετάδοσης του σήματος (π.χ. μέσω διαδικτυακών σάιτ) με αποτέλεσμα να δίνεται η πρωτοφανής δυνατότητα στους δημοσιογράφους της να κάνουν μια σειρά από πράγματα (κυρίως να εκφραστούν λεκτικά, να μιλήσουν, να δηλώσουν δημόσια) που "κανονικές" συνθήκες δε θα επέτρεπαν.

Συγκεκριμένα, παρουσιάζεται στο ευρύ κοινό, για πρώτη φορά, η πολύπλευρη συνεισφορά της ΕΡΤ στην ελληνική κοινωνία, από το εύρος γεωγραφικής κάλυψης που είναι μοναδικό, έως τη λεπτομερή αναφορά σε προγράμματα, δράσεις, πνευματικά έργα και δημιουργίες κ.λπ. άγνωστα σε πολλούς (π.χ. τα μουσικά σύνολα της ΕΡΤ). Παράλληλα, εν είδη δημόσιας εξομολόγησης, γίνεται προσπάθεια, ρητά, δυναμικά και χωρίς περιστροφές να τεθεί το πλαίσιο ή η οριοθέτηση τού τι πολιτισμικά είναι η ΕΡΤ.

Παρακολουθώντας, δηλαδή, τις δύο τελευταίες μέρες, μεταδόσεις της ραδιοφωνίας και της τηλεόρασης της ΕΡΤ [2], έχω την αίσθηση, ότι για πρώτη φορά με τέτοια ένταση και καταδήλωση, κατηγορίες και εννοιολογήσεις του πολιτισμικού πεδίου – σε ό,τι αφορά στη μαζική επικοινωνία και το "μαζικό (λεγόμενο) πολιτισμό" – οριοθετούνται, και, μάλιστα, προβάλλονται ως αυτονόητες, ως το, κατά κάποιον τρόπο, "κοινό μας μυστικό".

Έτσι, υιοθετείται η διάκριση "ποιοτικό"/ "χυδαίο" πολιτισμικό προϊόν. Ξεκάθαρα μπαίνει μια συζήτηση για την εμπορευματοποίηση του πολιτισμού, στο πλαίσιο της πολιτικής οικονομίας της αγοράς και των ιδιωτικών συμφερόντων στα Μ.Μ.Ε. Αμφισβητούνται – για πρώτη, επίσης, φορά– οι τεχνικές/μετρήσεις της τηλεθέασης και της ακροαματικότητας ως κατασκευασμένες και πλαστές – παραδοχές που ακούσαμε να εκστομίζονται από δημοσιογράφους της ΕΡΤ–, ενώ τονίζεται η αναμφισβήτητη προτεραιότητα της διάρκειας (διαχρονικότητας) του πολιτισμικού προϊόντος, και άρα ποιοτικής επίδρασης στο κοινό, σε αντίθεση με το εφήμερο των προϊόντων που παραπάνω μετρήσεων.

Σε αυτόν τον λόγο "περί ποιότητας" που ανακύπτει από το συμβάν της διακοπής της ΕΡΤ, δεν συναντάμε σε καμία περίπτωση τον ελιτισμό θεωρητικών προσεγγίσεων που διαχωρίζουν σε "υψηλή κουλτούρα" (ή τέχνη)/ "μαζική κουλτούρα". Λανθάνει, αντίθετα, η ιδέα – πρωτοποριακή ίσως στην παρούσα φάση της καπιταλιστικής εξέλιξης (αλλά γνώριμη ως εξαγγελία, πρόταγμα, αξία και ως ένα βαθμό εφαρμογή στα καθεστώτα του πρώην υπαρκτού σοσιαλισμού) –, ότι μπορεί να υπάρχει ποιοτικό μαζικό πολιτισμικό προϊόν. Άρα, λανθάνει μια κατηγοριοποίηση σύμφωνα με την οποία τα ιδιωτικά μέσα (κατά το πρότυπο των "πολιτιστικών βιομηχανιών" όπως ανέλυσαν οι θεωρητικοί της σχολής της Φραγκφούρτης), χειραγωγούν και εκμεταλλεύονται το κοινό, παράγοντας χυδαία μαζικά προϊόντα ενημέρωσης και ψυχαγωγίας και εξοβελίζοντας από το πρόγραμμά τους την όποια ποιοτική δυνατότητα. «Προσφέρουν μια εκπαίδευση στον εκβαρβαρισμό», όπως εύστοχα ειπώθηκε σε μια από τις συζητήσεις που παρακολουθήσαμε κατά τις τελευταίες ώρες από την ΕΡΤ.

Στον αντίποδα, για τη δημόσια ΕΡΤ, το κοινό είναι ο "λαός", ένα συλλογικό σώμα που δικαιούται να έχει "πολιτισμό" και "ταυτότητα". Η ΕΡΤ ως δημόσιο μέσο βρίσκεται στην υπηρεσία του, κάτι που τής αναγνωρίζεται από το λαό σε μια σχέση που παρουσιάζεται ως εξισωτική – αφού απουσιάζει η διαμεσολάβηση της κερδοφορίας. Εδώ, μάλιστα, υπερτονίζεται και η συμβολική αξία του αρχείου της ΕΡΤ που προβάλλεται ως κοινή πολιτισμική κληρονομιά των Ελλήνων. Η ΕΡΤ είναι "βήμα πολιτισμού" – δηλώνεται ρητά από τους εργαζόμενούς της – και κατ' επέκταση βήμα εκπροσώπησης του πολιτισμού και της ταυτότητας του ελληνικού λαού. Οι εικόνες του κόσμου που ξεσπάει σε αναφιλητά από την οδύνη του για το τρομακτικό συμβάν του κλεισίματος, η συγκινησιακή φόρτιση με αναφορά στον ελληνισμό της ομογένειας, η δυνατή εικόνα του "βοσκού στην ορεινή Ελλάδα που το ταπεινό του ραδιάκι "πιάνει" μόνο ΕΡΑ", αλλά και οι συνδηλώσεις εθνικής επικινδυνότητας από τις συχνότητες που στη μεθόριο καταλείφθηκαν από τα σήματα των γειτονικών μας χωρών, στοιχειοθετούν το "πορτραίτο" ενός λαού που νομιμοποιεί την εξουσία εκπροσώπησής του αποκλειστικά από τη δημόσια ΕΡΤ.

Στο σημείο αυτό όμως, η προαναφερθείσα διάκριση (δημόσια ΕΡΤ-μη κερδοσκοπική και χρηματοδοτούμενη από το λαό/ ιδιωτικά μέσα-επιχειρήσεις κερδοφορίας), μας ανάγει αναγκαστικά σε ένα άλλο επίπεδο, ευρύτερο πολιτικά, και δραματικά επίκαιρο επίσης: τη διάκριση του δημόσιου τομέα από τον ιδιωτικό. Ενώ έχουμε – και μέσω όλων των μορφών βίας, συμβολικής και σωματικής – αποδεχτεί τη γενικότερη υποχώρηση και εκχώρηση του "δημόσιου" (αγαθών, υπηρεσιών, γης και περιουσίας) στο "ιδιωτικό", η συζήτηση για την ΕΡΤ μας "τραντάζει", δείχνοντας το άλλοτε προφανές: την ασυμβατότητα του "ιδιωτικού" με το "κοινό όφελος" και το "κοινό καλό", αυτό δηλαδή που αναφέρεται στην πλειοψηφία του "λαού". Την ασυναγώνιστη ασφάλεια και "δίκτυ προστασίας" που συνιστά διαχρονικά το "δημόσιο" γι' αυτήν ακριβώς την πλειοψηφία.

Και το κυριότερο, που προσωπικά θεωρώ ως τη μεγαλύτερη ωφέλεια από την όλη κινητοποίηση γύρω από την ΕΡΤ: μας υποδεικνύεται η ανάγκη αλλά και η δυνατότητα να διαφυλάξουμε τουλάχιστον τις κομβικές και ζωτικές για την κοινωνική μας ζωή εστίες "δημόσιου". Με λίγα λόγια, επιτέλους να τεθούν κάποια όρια, συμβολικά αναγκαία προϋπόθεση προκειμένου να αντικρουστεί η κυρίαρχη (των ελίτ) ρητορική και επιχειρηματολογία. Η τελευταία επιχειρεί να δημιουργήσει σύγχυση ρίχνοντας στο πεδίο της διαπάλης ατάκτως ειρημένους όρους, έννοιες, διατυπώσεις, όπως το χαρακτηριστικό επιχείρημα του νέου οργανισμού που θα αντικαταστήσει την ΕΡΤ (σύμφωνα με τις επίσημες δηλώσεις) και θα είναι "δημόσιος" αλλά όχι "κρατικός". Με την ίδια συμβολική βία, η ελίτ (μεταξύ αυτών και μέρος των διανοούμενων) ειρωνεύεται ως "λαϊκισμό" την αντίδραση στα σχέδια του ξεπουλήματος του "δημόσιου", ενώ στο όνομα π.χ. της καταπολέμησης της διαφθοράς ή της "ανάπτυξης", υιοθετεί το ρόλο του υπερασπιστή του λαού!

Γνωρίζω ότι η συζήτηση που έχει ανοίξει με αφορμή την ΕΡΤ είναι τεράστια και προς πολλές κατευθύνσεις, ενώ η νομοθετική πράξη του κλεισίματος έχει πυροδοτήσει μια συνεχή ροή μη προβλέψιμων γεγονότων. Με το παρόν σημείωμα τόνισα ορισμένα σημεία που, κατά τη γνώμη μου, έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Πιο συγκεκριμένα, τοποθέτησα τη σύγκρουση γύρω από την ΕΡΤ, από τη σκοπιά της διαπάλης για τους κυρίαρχους ορισμούς του κοινωνικού κόσμου [3] και επιχείρησα να σκιαγραφήσω τους όρους που τη συγκροτούν σε αυτήν την περίπτωση ως μία διαπάλη γύρω από την κυριαρχία στο πολιτισμικό πεδίο [4]. Ενώ, επίσης, ισχυρίστηκα ότι κάποια αισιόδοξη προοπτική ανακύπτει στο πεδίο της κίνησης ιδεών, με τις αναπάντεχες ρωγμές στις ηγεμονικές θεωρήσεις του δημόσιου λόγου γύρω από τα Μ.Μ.Ε. Και είναι αυτός ο λόγος που ανήγαγε σε φετίχ την τηλεθέαση, και σε επικοινωνιακό παιχνίδι την ειρωνεία γύρω από τα "κουλτουριάρικα" προγράμματα απευθυνόμενα σε μια "περιθωριακή μειοψηφία" κοινού.[5].

Σημειώσεις

[1] Βλ. το άρθρο μου «Από την αναγέννηση στο μαρασμό: το αστικό τοπίο σε κρίση και το δικαίωμα στην πόλη σήμερα».

[2] Ας αναφερθεί ότι – καθώς το ζήτημα βρίσκεται συνεχώς στην επικαιρότητα κατά το παρόν διάστημα (από την Τρίτη 12/6) ¬–, το άρθρο μου παρακολουθεί τη ροή πληροφορίας και δεδομένων περίπου ως την Παρασκευή 14/6.

[3] Γι' αυτό το ζήτημα, όπως έχει αναλυθεί θεωρητικά από τον κορυφαίο κοινωνιολόγο Pierre Bourdieu, βλ. το μεταφρασμένο στα ελληνικά έργο του Γλώσσα και Συμβολική Εξουσία, Αθήνα, Καρδαμίτσα, 1999.

[4] Φυσικά σε αυτή τη διαπάλη εμφανίζονται ομάδες συμφερόντων τοποθετημένες σε συνδικαλιστικούς φορείς, τάξεις καλλιτεχνών και διανοουμένων κ.λπ. που προασπίζονται τη θέση τους στο χώρο, ενώ σπεύδουν να δηλώσουν ποικιλοτρόπως πού "τοποθετούνται": είτε, επί παραδείγματι, διατρανώνοντας την σχέση τους με την ΕΡΤ ή την προσφορά τους στον "ποιοτικό πολιτισμό", ή κάτι που να αποδεικνύεται μέσω της επαγγελματικής τους πορείας και των εν γένει ιδεολογικών τους προσανατολισμών. Σε αυτό το πλαίσιο, που η περιορισμένη εστίαση τού σημειώματός μου δεν μπορεί να επεκταθεί και να αναλύσει, πρέπει να τοποθετηθεί απαραίτητα η ρητορική γύρω από τον πολιτισμό στην οποία εστιάζω.

[5] Ευθεία αναφορά εδώ στην ίδια την πρόσφατη ειρωνική αποστροφή του κ. Σαμαρά («Η ΕΡΤ με τα περιθωριακά ποσοστά τηλεθέασης»), στην ομιλία του στο Μέγαρο Μουσικής στις 12/6, όπου επιχειρούσε να νομιμοποιήσει την αυταρχική απόφαση γύρω από την ΕΡΤ.

_____________________________________

(*) Η ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥείναι Δρ Κοιν. Ανθρωπολόγος, Επιστημονική συνεργάτης ΤΕΙ Ιονίων Νήσων (vaspapag@yahoo.gr)

(Πηγή: http://www.independent.gr)