Η πικρή γεύση της επιλεκτικής λήθης

Του ΟΜΗΡΟΥ ΤΑΧΜΑΖΙΔΗ

Σε πρόσφατο άρθρο μου με τον τίτλο «Ο καγκελάριος, το σοκ και η καταστροφική αμνησία», ανακοίνωσα ότι θα επανέλθω στο θέμα της επετείου των διακοσίων χρόνων από τη γέννηση του Δανού αρχιτέκτονα Θεόφιλου Χάνσεν. Παραθέτω ολόκληρο το εδάφιο με τον πλάγιο μεσότιτλο «Η αμνησία» από το συγκεκριμένο κείμενο ως ένα είδος εισαγωγής στο κυρίως θέμα του παρόντος άρθρου: « Είχα την τύχη να προσκληθώ στην Βιέννη από τη Neue Wiener Gruppe – τμήμα Αισθητικής, όπου και ομίλησα με θέμα: Ueber die Stadttoren hinaus: Mit Walter Seitter – Ein Versuch Thessaloniki “neu” zu sehen”. [ “Πέρα από τις πύλες της πόλης: Με τον Βάλτερ Ζάιτερ – μια προσπάθεια «νέας» θέασης της Θεσσαλονίκης»].

Κατά τη διάρκεια της επίσκεψή μου διέθεσα μέρος του χρόνου μου για κάποιες επισκέψεις σε μουσεία και αίθουσες εκθέσεων της πόλης: επισκέφθηκα και μια που ήταν αφιερωμένη στον Θεόφιλο Χάνσεν – η έκθεση οργανώθηκε με την ευκαιρία της συμπλήρωσης διακοσίων (200) ετών από τη γέννηση του Δανού αρχιτέκτονα. Επισκέφθηκα τη συγκεκριμένη έκθεση μαζί με τον Αυστριακο φιλόσοφο Βάλτερ Ζάιτερ (Walter Seitter), ο οποίος είχε αναλάβει τρόπω τινά και χρέη ξεναγού μου ανταποδίδοντας προφανώς τη φιλοξενία μας – των συνεργατών του περιοδικού ΕΝΕΚΕΝ – στην Θεσσαλονίκη: η έκθεση παρείχε άφθονο υλικό για συζήτηση μιας και τα σχέδια πολλών κτιρίων στην Βιέννη, αλλά και στην Αθήνα φέρουν την «υπογραφή» του Θεόφιλου Χάνσεν – ο δήμος Αθηναίων και το ελληνικό υπουργείο Πολιτισμού, εξ όσων είμαι σε θέση να γνωρίζω, αγνόησε τη συγκεκριμένη επέτειο. Κατά τα άλλα κομπάζουμε όποτε μας βολέψει ότι διαθέτουμε στο κέντρο της πρωτεύουσας το «ωραιότερο νεοκλασικό κτήριο [ή «οικοδόμημα», όπως θέλουν κάποιοι] του κόσμου»: λησμονούμε όμως επιδεικτικώς τον αρχιτέκτονα του Θεόφιλο Χάνσεν.

Περιορίζομαι μόνο σε αυτές τις παρατηρήσεις για την επιλεκτική λήθη των σύγχρονων Ελλήνων, γιατί προτίθεμαι μελλοντικά να επανέλθω στο ζήτημα με άλλο άρθρο».

Και επανέρχομαι για να «σπάσω», κατά κάποιο τρόπο, την επιλεκτική λήθη των συγκαιρινών Ελλήνων: ο αναγνώστης θα διερωτάται γιατί επιλέγω τον όρο επιλεκτική λήθη και όχι επιλεκτική μνήμη – ερώτημα πέρα για πέρα δικαιολογημένο, θα το αφήσω, όμως, αναπάντητο.

Η προβολή: Στο ελληνική εκδοχή της Βικιπαίδεια  στο λήμμα Θεόφιλος Χάνσεν περιμένει τον αναγνώστη μια δυσάρεστη έκπληξη: όλο και όλο επτά αράδες για έναν από τους ελάχιστους εκείνους που μετέτρεψαν την Αθήνα από επαρχιακή πόλη σε ευρωπαϊκή πρωτεύουσα – η κατάσταση στην Βικιπαίδεια και γενικώς στο Διαδίκτυο είναι ενδεικτική, καταγράφει μια γενικότερη έλλειψη στη σχέση μας με το ιστορικό παρελθόν του τόπου.

Δε φαίνεται να ισχύει το ίδιο και για τους Αυστριακούς, οι οποίοι γνωρίζοντας τη σχέση του Θεόφιλου Χάνσεν και του αδελφού του με την Ελλάδα, ελπίζουν ακόμη και στην προσέλκυση τουριστών από την Ελλάδα στην Βιέννη: «Ο Θεόφιλος Χάνσεν και η Βιεννέζικη Ringstrasse» είναι ο τίτλος ενός κειμένου που έχει αναρτήσει στα ελληνικά στο Διαδίκτυο το τμήμα Media Relations Greece του Vienna Tourist Board – από εκεί μπορεί κανείς να αντλήσει  πληροφορίες για τρεις εκθέσεις που θα εγκαινιαστούν τον Μάιο.

Συγκεκριμένα: α) “Theophil Hansen 1813-2013. Ein Stararchitekt und seine Palais an der Wiener Ringstrasse”, 14.5.-17.8.2013, Wagner: Werk, Museum Postsparkasse, Georg-Coch-Platz 2, 1010 Wien (για περισσότερες πληροφορίες www.ottowagner.com),  β) “Theophil Hansen, Kunsthandwerk”, 28.5.-13.10.2013, MAK Studiensammlung Keramik, MAK – Oesterreichisches Museum fuer angewandte Kunst/Gegenwartskunst, Stubenring 5, 1010 Wien, (για περισσότερες πληροφορίες www.mak.at), γ) “Theophil Hansen. Architekt und Designer”, 20.9.-10.11.2013, Akademie der bildenden Kuenste Wien, Schillerplatz 3, 1010 Wien,( περισσότερες πληροφορίες  www.akademiegalerie.at ).

Η επίσκεψη: Η έκθεση την οποία επισκέφθηκα με τον Βάλτερ Ζάιτερ είχε τον τίτλο: «Θεόφιλος Χάνσεν. Κλασική κομψότητα στην καθημερινή ζωή/Klassische Eleganz im Alltag/Glassical Elegance in Everyday Life» - η  έκθεση εγκαινιάστηκε στις 18 Απριλίου και θα διαρκέσει έως τις 14 Ιουνίου 2013 στο Εκθεσιακό Κέντρο της Vienna Insurance Group AG στο Schottenring 30 στην Βιέννη.  

Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι εδώ παρουσιάζεται υλικό από το έργο του Θεόφιλου Χάνσεν, το οποίο δεν αφορά αποκλειστικώς την Βιέννη και την Ρινγκστράσε, αλλά και περιοχές της πάλαι ποτέ Αυστροουγγαρίας, οι οποίες σήμερα ευρίσκονται εκτός των ορίων της Αυστριακής Δημοκρατίας: φυσικά υπήρχε υλικό και από τη δραστηριότητα του αρχιτέκτονα στην Ελλάδα – έτσι δε θα μπορούσε να απουσιάσει η περίφημη «τριλογία» της Αθήνας (Πανεπιστήμιο, Ακαδημία, Βιβλιοθήκη).

Το έργο στην Ελλάδα: Ο Θεόφιλος Χάνσεν έζησε οκτώ συνεχόμενα έτη στην Αθήνα. Από το 1838 έως το 1846, ενώ ο αδελφός του Χανς Κρίστιαν είχε εγκατασταθεί στην πόλη, πέντε χρόνια νωρίτερα, λίγο μετά την ανακήρυξή της σε πρωτεύουσα του νέου ελληνικού κράτους. Εδώ εργάσθηκε ως καθηγητής σχεδίου στο Πολυτεχνείο της Αθήνας, ασχολήθηκε με την έρευνα γύρω από τα αρχαία και βυζαντινά μνημεία, συμμετείχε στην ανακατασκευή του μνημείου του Λυσικράτη, στην αποκατάσταση του Ερεχθείου, ενώ το 1839-1942  πήρε την άδεια για την κατασκευή του πανεπιστημίου μαζί με τον αδελφό του Χανς Κρίστιαν.

Από το 1842 εργάσθηκε ως αρχιτέκτονας στην Αθήνα και ο ομογενής από την Βιέννη Γεώργιος Σίνας του ανέθεσε με την κατασκευή της Οικίας Δημητρίου (1842-1843) και του Αστεροσκοπείου των Αθηνών (1843-1846).

Με την αναχώρησή του στην Βιέννη το 1846 δεν διακόπτονται οι δεσμοί του με την Ελλάδα, ενώ φαίνεται να εντείνονται εκείνοι με το ελληνικό στοιχείο της Βιέννης. Το 1856 ξεκίνησε η κατασκευή της Ακαδημίας Αθηνών, η οποία διήρκεσε έως το 1887. Το 1857  συμμετείχε στην «ανακαίνιση» της Ελληνικής Εκκλησίας στην οδό Fleischmarkt 13 στην Βιέννη, ενώ ο μαικήνας του ο βαθύπλουτος τραπεζίτης με καταγωγή από την Μοσχόπολη της Βορείου Ηπείρου Γεώργιος Σίνας, τον επιφορτίζει και με την κατασκευή του Palais Sina, ένα κτίριο το οποίο διατηρήθηκε μέχρι το 1945. Ένα άλλο όνομα το οποίο πιθανώς συνδέει τον Θεόφιλο Χάνσεν με το ελληνικό στοιχείο είναι εκείνο του τραπεζίτη Ignaz von Ephrussi: ο τελευταίος αν και γεννήθηκε στην πόλη Μπέρτιτσεφ της σημερινής Ουκρανίας αναφέρεται ότι είναι ελληνικής καταγωγής εβραϊκού θρησκεύματος – οι πληροφορίες στην Βικιπαίδεια δεν τεκμηριώνονται με κάποια αναφορά σε πηγές. Στο Δανό αρχιτέκτονα, ο οποίος από το 1866 είχε πάρει την αυστροουγγρική υπηκοότητα, ανατέθηκε το 1874 ο σχεδιασμός του Ζαππείου Μεγάρου στην Αθήνα, ενώ το 1883 με την ανάθεση της κατασκευής της Εθνικής Βιβλιοθήκης (διήρκεσε έως το 1888) ολοκληρώθηκε η περίφημη «Αθηναϊκή τριλογία» (Πανεπιστήμιο, Ακαδημία, Βιβλιοθήκη).

Στην έκθεση δύναται κανείς να δει το  σχέδια για το Ίδρυμα τυφλών στην Αθήνα(1859), για τον Καθεδρικό ναό των Αθηνών (1859), ενώ από το ίδιο έτος υπάρχει και ένα σχέδιο πολεοδομικής-ρυμοτομικής επέκτασης της ελληνικής πρωτεύουσας. Επίσης κανείς μπορεί να δει τα σχέδια για την Ακαδημία των Επιστημών  στην Αθήνα από το 1861 και εκείνα της Εθνικής Βιβλιοθήκης από το 1885, του Πύργου στον Πειραιά από το1888, ενώ χωρίς χρονολογίες είναι τα σχέδια μιας κρύπτης και του μουσείου της Αθήνας, μιας  έπαυλης στην Αθήνα και μιας άλλης στην Κέρκυρα.

Φυσικά στην έκθεση μπορούσε να δει κανείς και σχέδια από έργα που προοριζόταν για άλλες πόλεις, την Κοπεγχάγη, τη Ρώμη, τη Βενετία, το Βουκουρέστι.

Η λεπτομέρεια: Εάν θέλει κανείς  να αποκρυπτογραφήσει τη στάση του Θεόφιλου Χάνσεν απέναντι στην Ελλάδα και το ελληνικό στοιχείο ίσως δε θα πρέπει να στρέψει το ενδιαφέρον του στον όγκο της δουλειάς του αρχιτέκτονα στο Ελληνικό Βασίλειο ή  σε ό,τι είχε σχέση με τους Έλληνες της μεσευρωπαϊκής διασποράς: το «ελληνικό στοιχείο» αναδύεται φυσιολογικώς όχι μόνο στο αρχιτεκτονικό, αλλά στο γενικότερο έργο του (μια ματιά σε αντικείμενα της applied art του αρκεί) – είναι φυσικό επόμενο εφόσον μελέτησε τόσο την αρχαιοελληνική, όσο και την ανατολικορωμαϊκή (βυζαντινή) πτυχή του «ελληνικού».

Θέλω, όμως, να στρέψω την προσοχή μου, σε μια λεπτομέρεια: ο Δανός Theophilus Edvard Hansen μετατρέπει το όνομά του στα γερμανικά σε Theophil  Edvard (von) Hansen – η εκλατινισμένη εκδοχή Theophilus «εκγερμανίζεται» σε Theophil.

Στο «επί τιμή μνήμα» του Theophil von Hansen στο Κεντρικό Νεκροταφείο της Βιέννης, το οποίο  σχεδίασε ο  G. Niemann  και κοσμείται από ένα ανάγλυφο του K. Kundmann, διαβάζουμε: “DEM ARCHITEKTEN THEOPHILOS HANSEN” – “ ΣΤΟΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΑ ΘΕΟΦΙΛΟ  ΧΑΝΣΕΝ”- ο Δανός Theophilus «μετατρέπεται»  σε Αυστριακό Theophil για να καταλήξει, μετά θάνατον, σε Έλληνα: Theophilos- Θεόφιλος.  Μπορεί η μετονομασία να ερμηνευτεί ως τελευταία επιθυμία του σημαντικού αυτού εραστή του ποικιλώνυμου «ελληνικού»; Και τι ημπορεί να σημαίνει αυτό για το ίδιο του το έργο;

Σημείωση: Βιέννη, μια πόλη στον αστερισμό των μετονομασιών τιμά έναν από τους εκλεκτούς μετοίκους της: κατά σύμπτωση ένας άλλος Theophilus του 18^ο αιώνα προτίμησε τον πλήρη εκλατινισμό του ονόματός του, Amadeus – Johannes Chrysostomus Wolfgangus Theophilus Mozart ή πιο γνωστός ως Wolfgang Amadeus Mozart.

Δε χρειάζεται να αποχαλινωθεί η φαντασία μας, για να υποθέσουμε ότι ο Γ. Σίνας και οι υπόλοιποι Έλληνες της βιεννέζικης παροικίας συνομιλούσαν με τον Θ. Χάνσεν και στα ελληνικά και πολύ περισσότερο ότι τον προσφωνούσαν ενίοτε με το ελληνικό: Θεόφιλε!

Theophilus, Theophil, Theophilos, Θεόφιλος: ο Χάνσεν φαίνεται να έχει απολησμονηθεί στη χώρα της επιλεκτικής λήθης – η αποθέωση της αχαριστίας των ευεργετημένων.