Αυτοί που δεν είδαν το ξημέρωμα της απελευθέρωσης

Αλεξάντερ Μάγκνους, πλοίαρχος, ναυτικός Διοικητής Δυτ. Ελλάδος. Ως ανώτερος αξιωματικός Πατρών διέταξε τον απαγχονισμό των πατριωτών στα Ψηλαλώνια Πατρών στις 9 Μαΐου 1944. Εδώ εικονίζεται στο γραφείο του βορείως του μόλου των Πατρών.

 

«Στο δεξιό, ομάδα του Ρήγα σκαρφαλώνει στο Κάστρο, και τοποθετεί τα αυτόματά της στο επάνω μέρος των σκαλιών Αγίου Νικολάου. Έτσι ελέγχεται μεγάλο μέρος της κάτου πόλης»

Κατά τις μάχες από 2 έως 4-10-44 για την απελευθέρωση - εκ μέρους του  ΕΛΑΣ και των Βρετανών - της  Πάτρας από τους Γερμανούς, σε τριάντα ένα ανέρχονται οι φονευθέντες Έλληνες, εκ των οποίων οι είκοσι εννέα είναι άμαχοι κάτοικοι των Πατρών και οι δύο μαχητές του 12ου Συντάγματος.

Από ημερών πριν την έναρξη των μαχών κλιμάκιο της VIII Ταξιαρχίας του ΕΛΑΣ βρίσκεται στο χωριό Σούλι. Παραμονές το κλιμάκιο εγκαθίσταται στην Οβρυά, ενώ η Διοίκηση του ΙΙ Τάγματος πιάνει το Γηροκομειό και ο ΙΙ Λόχος καταλαμβάνει τα υψώματα πάνω από τα Συχαινά.

Οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ είναι το ΙΙ Τάγμα, οι δυο Ομάδες Κρούσεις, ο Λόχος Διοίκησης και η Ε.Π. (αντάρτικη Αστυνομία), σύνολο 850 μαχητών. Το υπόλοιπο  12^ο Σύνταγμα είναι αγκιστρωμένο σε μάχες εναντίον των Ταγματασφαλιτών του Παπαδόγκωνα, στην Τρίπολη, ενώ η συνολική δύναμη των δύο ταξιαρχιών της ΙΙΙης Μεραρχίας, δύναμης 11 χιλ. ανταρτών, απασχολείται στην υπόλοιπη περιφέρεια Πελοποννήσου. Οι Βρετανοί ανέρχονται σε 200 μάχιμους, που κινούνται από το δρόμο Ιτεών προς Πάτρα. Οι Γερμανοί φθάνουν τους 400 μάχιμους, ενώ οι 1.800 Ταγματασφαλίτες τους έχουν παραδοθεί στους συμμάχους. Το αναρρωτήριο των ανταρτών έχει εγκατασταθεί στην Μέντζενα.

Το πρωί της 2-10-44, ξεκινούν οι μάχες, με κυκλωτικό σχέδιο. Σύμφωνα με την εφημερίδα «Ελεύθερη Αχαΐα» που πληροφορείται από τους επικεφαλής των αποσπασμάτων κρούσης των δυνάμεων του ΕΛΑΣ Λάκη Αποστολόπουλο και Ανέστη Γαλανόπουλο:

«Η μάχη για την απελευθέρωση της βασανισμένης μας πόλης, μας λέγει ο συν. Λάκης Απoστολόπουλος άρχισε τη Δευτέρα (σ.σ.: 2 Οκτωβρίου) το πρωί. Όπως είναι γνωστό την προηγούμενη νύχτα, οι ταγματαλήτες εγκατέλειψαν την πόλη, παραδόθηκαν στα συμμαχικά τμήματα, αφοπλίστηκαν και κλείστηκαν στο στρατόπεδο, σαν αιχμάλωτοι πολέμου.

Το πρωί της Δευτέρας 120 αντάρτες, από τους πιο μαχητικούς και γενναίους μπήκαν στην πόλη και κατέλαβαν τη γραμμή από Αγία Τριάδα, Αγία Φωτεινή, Μαρούδα, και τέρμα οδού Παντοκράτορος. Επί της οδού Καλαβρύτων προς Μαρούδα, κινήθηκαν και συμμαχικά τμήματα και κατέλαβαν θέσεις στο πλευρό των ανταρτών μας.
Σε λίγο κατόπιν διαταγής, τα τμήματά μας προωθούνται προς τα εμπρός. Φθάνουμε εις την Ομόνοια οπότε και ερχόμαστε σε επαφή με τον αιφνιδιασμένο εχθρό. Μετά από πείσμονη μάχη, μας ειδοποιεί το αριστερό ότι κατελήφθη το Σκαγιοπούλειο. Είναι η πρώτη μεγάλη επιτυχία μας, που τη χρωστάμε στους ηρωικούς αητούς μας».

Το απόγευμα της Δευτέρας ο ΕΛΑΣ έχει προωθηθεί στη γραμμή Σχολεία Βουδ, οδός Νικήτα, Ομόνοια και η εκκλησία του Παντοκράτορα, όπου εκεί κοντά είναι οι φυλακές Μαργαρίτη. Απελευθερώνουν τους φυλακισμένους αγωνιστές, οι οποίοι αγκαλιάζουν τους αντάρτες  ελευθερωτές και τους φιλούν.

«Οι σκληρές μάχες αρχίζουν μετά τις 5 το απόγευμα. Οι Γερμανοί προβάλουν λυσσώδικη αντίσταση, χτυπάνε ασταμάτητα. Όμως, ο Ανθ/γός Ρήγας (σ.σ.: Ζήσης Χατζόπουλος) τους χτυπάει εύστοχα και θαρραλέα από τις ταράτσες των σχολείων Βουδ. Η αποφασιστική αυτή στάση του Ρήγα, αναγκάζει τους Γερμανούς να συμπτυχθούν από την οδό Παναχαϊκού.

Για να μετριάσουν δε την επιτυχία μας και να μην μας αφήσουν να προελάσουμε με γοργό ρυθμό, αρχίζουν καταιγιστικά πυρά πυροβολικού, όλμων, πολυβόλων και κάθε είδους αυτομάτων όπλων.

Οι βολές μας περιορίζονται. Πρέπει να κερδίσουμε τη μάχη της λευτεριάς της Πάτρας, χωρίς να καταστρέψουμε την πόλη. Για αυτό μετατοπίζουμε τις θέσεις μας στο σημείο αυτό. Τα μεσάνυχτα όμως καταλαμβάνουμε πάλι τις ίδιες θέσεις που είχαμε το απόγευμα. Στο μεταξύ ενισχυθήκαμε με 80 άνδρες της Εθνικής Πολιτοφυλακής και από μια μικρή ομάδα χωροφύλακες. Όλη τη νύχτα και το πρωί της επομένης, τα τμήματα μας με τολμηρές ανιχνεύσεις, κάνουν αναγνώριση στις θέσεις του εχθρού. Προετοιμαζόμαστε για τη γενική επίθεση».

 Το αρχηγείο του ΕΛΑΣ, την επόμενη ημέρα 3-10-44, εγκαθίσταται στο κέντρο ’’Διάκος’’ στο Γηροκομειό και από εκεί κατευθύνει τις μάχες, ενώ το κλιμάκιο της VIII Ταξιαρχίας ΕΛΑΣ πιάνει το αρχοντικό του Δάρα,  διαγωνίως απέναντι από το σημερινό νεκροταφείο Εγλυκάδας([1]).

«Στο δεξιό, ομάδα του Ρήγα σκαρφαλώνει στο Κάστρο, και τοποθετεί τα αυτόματά της στο επάνω μέρος των σκαλιών Αγίου Νικολάου. Έτσι ελέγχεται μεγάλο μέρος της κάτου πόλης.

Παράλληλα, δεξιότερα, μικτά τμήματα από Άγγλους και Έλληνες, καταλαμβάνουν τον ασύρματο στο δασύλλιο. Αυτές είναι οι θέσεις μας ως τη νύχτα, οπότε η επίθεσή μας γίνεται σφοδρότερη.

Ενώ οι Γερμανοί βάλλουν ενάντιά μας, με καταιγιστικά πυρά όλων των όπλων και από όλα τα σημεία, σφοδρή συνδυασμένη επίθεση συμμαχικών ελαφρών μηχανοκίνητων μέσων και αντάρτικου πεζικού ανέτρεψε και εξουδετέρωσε την εστία αντίστασης της πλατείας Αγίου Γεωργίου.

Οι Γερμανοί δεν μπορούν πλέον να κρατήσουν άμυνα στην κάτω πόλη, γιατί την ελέγχουν τα αυτόματα όπλα μας. Όταν μάλιστα τοποθετήσαμε ένα οπλοπολυβόλο στο καμπαναριό της Παντάνασσας, η θέση των Γερμανών της παραλίας έγινε πιο επικίνδυνη. Στο μεταξύ ο εχθρός (σ.σ.: από το βράδυ της 3-10-44) έχει αρχίσει κανονική και συστηματική αποχώρηση με πλοιάρια.

Αργά τη νύχτα μικρή ενίσχυση αποτελούμενη από 70 άνδρες του λόχου διοίκησης VIII ταξιαρχίας και από την υποδειγματική ομάδα ΕΠΟΝ του 12ου Συν/τος, ρίχτηκε στη μάχη, στο αριστερό της παράταξης».

 «Πραγματικά όλο το πρωί ρίχναμε παρενοχλητικές βολές και τις απογευματινές ώρες εκδηλώνεται η επίθεσή μας σ’ όλο το μήκος της παράταξης. Ομάδες μας περισφίγγουν τα Ψηλαλώνια και εξουδετερώνουν τις εστίες αντίστασης. Στο σημείο αυτό ο ηρωισμός των ανταρτών δεν περιγράφεται. Με ακράτητη αποφασιστικότητα σκαρφαλώνουν στις μάντρες του Ζενίθ και καταλαμβάνουν το αντικειμενικό τους σημείο.

Στην οδό Γερμανού ομάδες από αντάρτες και Άγγλους συμμάχους, μάχονται αδερφωμένοι και σε στενή συνεργασία. Οι Γερμανοί έχουν οχυρωθεί στην Πλατεία Αγίου Γεωργίου και αμύνονται επίμονα».

 Οι μάχες τερματίζονται το ξημέρωμα προς την 4^η Οκτωβρίου 1944, ώρα 5 π.μ., όταν και οι τελευταίοι Γερμανοί υποχωρώντας επιβιβάστηκαν σε πλωτά μέσα που τους περίμεναν στην παραλία του Αγ. Ανδρέα Πατρών και στο Ρίο, απ’ όπου πέρασαν την Ιτέα, στις ακτές της Στερεάς Ελλάδας. Πίσω τους άφησαν 25 νεκρούς και ισάριθμους αιχμαλώτους.

Στις 6 το πρωί οι καμπάνες των εκκλησιών αγγέλλουν το χαρούμενο νέο. Είκοσι εννέα οικογένειες αμάχων πλήρωσαν φόρο θυσίας στον παραλογισμό του πολέμου που προκάλεσε ο ναζισμός. Από τις δυνάμεις των απελευθερωτών νεκροί είναι οι παρακάτω δυο: Ο ΕΛΑΣίτης λοχίας Γιώργος Ράμμος και ο ΕΠΟΝίτης «Ορέστης» Σπ. Βασιλακόπουλος[2].

Την ώρα που οι καμπάνες χτυπούν χαρμόσυνα, αφήνουν την τελευταία τους πνοή, στο κρεβάτι των σπιτιών τους που έχουν μεταφερθεί νωρίτερα βαριά τραυματισμένοι, ο 17χρονος εργάτης Βικτωράτος Αυγουστής και ο 50χρονος ζαχαροπλάστης Γιωτόπουλος Γιώργος, στις 6 π.μ. της 4-10-44. Είναι οι τελευταίοι νεκροί των μαχών του τριημέρου, αλλά όχι και οι έσχατοι. Πρώτοι νεκροί από τους αμάχους είναι ο 24χρονος χωροφύλακας Κωνστ. Σώρας και ο 14χρονος μαθητής Περικλής Παναγιωτόπουλος που υπέκυψαν στα τραύματά τους στις 9 το πρωί της 2-10-44.

---

[[1]]  Για το αρχοντικό του Δάρα, ένα διώροφο οίκημα , μίλησε ο 87χρονος Γιώργος Γούμενος, που έμενε στο τότε χωριό.  Επιβεβαίωσε ο ΕΠΟΝίτης Ηλίας Αντωνόπουλος, που το πατρικό του ήταν όπισθεν του Ι.Ν. του χωριού.  

[[2]]  Μαρτυρία καπετάν Ρήγα  (ανθυπολοχαγός του 12^ου Συντάγμ. ΕΛΑΣ Ζήσης Χατζόπουλος) στον γράφοντα, στις 12-10-1977, καθημερινή εφημερίδα ’’Αλλαγή’’. Πατρών. Αλλά και «Ελεύθερη Αχαΐα», φύλλο 36, ανήμερα της απελευθέρωσης 4 Οκτώβρη 1944. Για λοχία Γ. Ράμμο ΛΠΘ Δήμου Πατρέων 958/16-11-45 τ. 84.

 

_______________

Απόσπαμα από το βιβλίο του Γιώργου Μόσχου Η ΠΑΤΡΑ ΣΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ των εκδόσεων Gotsis, που κυκλοφορεί σε 4η βελτιωμένη έκδοση.