Η άνοδος και η πτώση του Πανελλήνιου Σοσιαλιστικού Κινήματος - ΠΑΣΟΚ

Ασπασία Παπαθανασίου.

Της ΑΣΠΑΣΙΑΣ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ

Η άνοδος και η πτώση του ΠΑΣΟΚ στη νεοελληνική πολιτική πραγματικότητα είναι ένα θέμα που πρέπει σοβαρά να απασχολήσει τη σύγχρονη Αριστερά που φιλοδοξεί, και δικαιωματικά, να γίνει πλειοψηφική δύναμη και να διεκδικήσει τη διακυβέρνηση της χώρας.

Ο ιδρυτής του Πανελλήνιου Σοσιαλιστικού Κινήματος, Αντρέας Παπανδρέου, είχε πολύ έγκαιρα διαγνώσει ότι υπήρχε ένα κενό στην τότε πολιτική ζωή του τόπου. Η μεταχουντική εποχή με την πολιτική σύγχυση που υπήρχε και με την ακαθόριστη ριζοσπαστικοποίηση μεγάλων ομάδων της κοινωνίας που ζητούσαν να εκφραστούν, βρήκαν καταφύγιο στα κηρύγματα του Αντρέα Παπανδρέου. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι και τα κεντρώα τμήματα της κοινωνίας ήταν "ακέφαλα".

Πρέπει να γίνει παράδειγμα προς αποφυγή 

και κυρίως η αλαζονεία του!

 

Οι κεντρώες δυνάμεις στη διάρκεια της χούντας, με τον θάνατο του Γεωργίου Παπανδρέου, έμειναν χωρίς κεντρική καθοδήγηση και ομάδες, στελέχη αυτού του χώρου δεν άργησαν να ενσωματωθούν στο νέο σχήμα του Ανδρέα Παπανδρέου. Από την άλλη μεριά μεγάλες μάζες της νέας γενιάς ηλεκτρίζονταν από τα συνθήματα του Αντρέα Παπανδρέου: "σοσιαλισμός τώρα".

Θυμάμαι ότι είχα πάει σε μια μεγάλη πραγματικά, προεκλογική συγκέντρωση του Παπανδρέου στο Σύνταγμα και μου έκανε εντύπωση ότι η πλειοψηφία των συγκεντρωμένων ήταν δεκαεξάρικα παιδιά που στα συνθήματα του Παπανδρέου "Σοσιαλισμός τώρα", "Η Ελλάδα ανήκει στους Έλληνες", "Ο λαός δεν ξεχνά τι σημαίνει Δεξιά" κυριολεκτικά παραληρούσαν από ενθουσιασμό.

Όσο δυνάμωνε αυτό το σχήμα προσχώρησαν στις τάξεις του και πολλοί αριστεροί και παιδιά αριστερών γονιών καθώς από την πικρή πείρα του παρελθόντος, όπου κάθε αριστερός από την τότε Δεξιά χαρακτηριζόταν ως "μίασμα" της κοινωνίας έβρισκε καταφύγιο στο σχήμα του Ανδρέα Παπανδρέου που δεν μπορούσε να θεωρηθεί "κομμουνιστικό".

Ο καινούργιος πολυσυλλεκτικός φορέας με την ονομασία "Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα” (ΠΑΣΟΚ), ένα "κίνημα" αρχηγικό, προχωρούσε με πρωτόφαντη δυναμική για την κατάληψη της εξουσίας. Αφού στο μεταξύ είχε κατορθώσει να εξουδετερώσει τους διαφωνούντες είτε διαγράφοντάς τους, είτε αφαιρώντας τους κάθε κομματικό πόστο.

Πολύ έξυπνα καταφερόταν κατά της τότε ΕΟΚ. Δικά του ήταν τα συνθήματα “ΕΟΚ και ΝΑΤΟ το ίδιο συνδικάτο”, “Έξω οι βάσεις του θανάτου”. Και έτσι έφτασε η μέρα που κέρδισε τις εκλογές και ο παντοδύναμος Παπανδρέου έγινε ο πρωθυπουργός αυτής της χώρας.

Θυμάμαι ότι εκείνη τη βραδιά ήμασταν στα γραφεία του ΚΚΕεσ και ο Λεωνίδας Κύρκος παίρνει μια ελληνική σημαία και μας λέει ότι απόψε πρέπει και εμείς να πανηγυρίσουμε γιατί νίκησε η δημοκρατία. Ήταν τόσος ο ενθουσιασμός του, που μας παρέσυρε όλους και βγήκαμε στους δρόμους για να γιορτάσουμε τη νίκη της "δημοκρατίας".

Το ΠΑΣΟΚ έγινε κυβέρνηση και αμέσως άρχισε, όπως έλεγαν τότε, η εκκαθάριση του κρατικού μηχανισμού από τα δεξιά πρόσωπα και από κάθε άλλο πρόσωπο που δεν ήταν μέλος της "κλαδικής" του ΠΑΣΟΚ. Κατάφεραν έτσι να στελεχώσουν τον κρατικό μηχανισμό με τελείως δικούς τους ανθρώπους. Στρατιές νέων προσώπων τροφοδοτούσαν τις "κλαδικές" επιτροπές, απαραίτητο στάδιο για να έχουν πρόσβαση στον κρατικό μηχανισμό, στις ΔΕΚΟ κ.ο.κ.

Μέσα στο ίδιο το ΠΑΣΟΚ απόλυτος κυρίαρχος ο Αντρέας Παπανδρέου (εκλεγόταν διά βοής -με αυτόν τον δημοκρατικό τρόπο) έπαυε υπουργούς που βρίσκονταν σε ταξίδι στο εξωτερικό, διέγραφε χωρίς εσωκομματικές διαδικασίες στελέχη που τύχαινε καμιά φορά να εκφράσουν κάποια διαφορετική άποψη. Αν θυμάμαι καλά, διέγραψε στελέχη που ετοίμαζαν σχέδιο νόμου για την καθιέρωση της απλής αναλογικής, και μάλιστα η διαγραφή τους έγινε κατά τη διάρκεια συνεδρίασης της Βουλής. Ήταν στους διαδρόμους της Βουλής και όταν μπήκαν στην αίθουσα έμαθαν για τη διαγραφή τους.

Με προτάσεις των κλαδικών επιτροπών έπαιρναν δάνεια διάφοροι "οπαδοί" και χτίζανε μεγάλα ξενοδοχειακά συγκροτήματα χωρίς να πληρώνουν φόρους γιατί παρουσιάζανε ότι ήταν "οικογενειακή" επιχείρηση... Όργιο παροχών έγινε και στον τομέα των "αναπηρικών" συντάξεων και στις συντάξεις "αγωνιστών της Εθνικής Αντίστασης".

Με προτάσεις των "κλαδικών" έπαιρναν αναπηρικές συντάξεις πρόσωπα που μπορούσαν να εργαστούν (μερικοί, τους ξέρω, εργάζονται ακόμα) και υποτίθεται ότι δεν δικαιούνταν αναπηρική σύνταξη. Συντάξεις "αγωνιστών Εθνικής Αντίστασης" πήραν και άτομα που κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής ήταν νήπια μεν, αλλά τώρα ανήκαν σε κάποια "κλαδική".

Η συμπεριφορά στελεχών και αρχηγού του ΠΑΣΟΚ ήταν καθαρά αλαζονική απέναντι κυρίως στο μικρό κόμμα του ΚΚΕεσ. Θυμάμαι μια εφιαλτική εικόνα που δεν μπορώ να την ξεχάσω.

Εκείνη την εποχή το βράδυ των εκλογών οι αντιπρόσωποι των κομμάτων βρισκόντουσαν στις αίθουσες του Ζαππείου και σχολίαζαν τα εκλογικά αποτελέσματα. Σ' ένα πάνελ ήταν ο Λαλιώτης και ο Κουναλάκης (του ΚΚΕ εσωτερικού τότε). Ρωτάει τον Κουναλάκη ο δημοσιογράφος πώς του φαίνονται τα αποτελέσματα και ο Κουναλάκης παραδέχεται ότι χάνει η Αριστερά και τότε γυρίζει ο Λαλιώτης και με ένα παγωμένο χαμόγελο τον χτυπάει, δήθεν φιλικά, στο πόδι και του λέει: "Και πού είσαι ακόμα, θα σας διαλύσουμε".

Εν μέρει τα κατάφεραν χωρίς όμως να μπορούν να εξαφανίσουν για πάντα την Αριστερά. Μια μικρή, έστω, φλόγα έμεινε άσβηστη. Έτσι οι "αντιδεξιές" κορώνες του ΠΑΣΟΚ κατάφεραν να συσπειρώσουν διάφορα κοινωνικά στρώματα που μέσα σ’ ένα πολυσυλλεκτικό κίνημα αντιμάχονταν τη μέχρι τότε παντοδυναμία της Δεξιάς και που στην ουσία μετά τη "χούντα" αυτά τα στρώματα ήταν ώριμα για να ακολουθήσουν ένα όραμα "αλλαγής"

Η συνθηματολογία του κράτους της "αλλαγής" συνεχιζόταν. Ακόμα δε και με το σύνθημα ότι η Δεξιά πρέπει να μπει στο χρονοντούλαπο της Ιστορίας παθιαζόταν το πασοκικό ακροατήριο, άλλο τώρα που αυτό, δυστυχώς, δεν μπόρεσαν να το καταφέρουν, γιατί πιθανόν να ήταν λάθος η "συνταγή"; Τότε ήταν ένα σύνθημα για να ξεγελάει τη δημοκρατική ευαισθησία μέρους του ελληνικού λαού. Όταν ο αρχηγός πήγαινε σε συναντήσεις στην ΕΟΚ, έλεγε ότι πάει στον λάκκο των λεόντων. Από τον λάκκο των λεόντων, όμως, είχε αποσπάσει τεράστια χρηματικά ποσά για μεσογειακά προγράμματα ανάπτυξης. Ανάπτυξη δεν έγινε, όμως αρκετοί πλούτισαν.

Ο μικρομεσαίος και η κουλτούρα του κυριάρχησαν στα χρόνια της ΠΑΣΟΚοκρατίας. Ο χαρισματικός ηγέτης είχε τη δύναμη να κατατροπώνει τους αντιπάλους του και να γίνεται κυρίαρχος της πολιτικής ζωής της χώρας. (Η περίπτωση Τρίτση, τον οποίο διέγραψε με την "έκφραση" ότι “είχε γράψει ιστορία”. Η διαφωνία με αυτό το φωτεινό μυαλό είχε να κάνει με θέματα της Εκκλησίας).

Είναι ένα θλιβερό απομεινάρι του άλλοτε 

αλαζονικού ΠΑΣΟΚ

 Το ΠΑΣΟΚ κυριάρχησε στην πολιτική σκηνή του τόπου, είτε ως κυβέρνηση είτε ως αξιωματική αντιπολίτευση, τα τελευταία 35 με 40 χρόνια και ήρθε η στιγμή της κατρακύλας και τίποτα πια δεν τους σώζει, όσο και αν ο Βενιζέλος, ο νυν πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ, ισχυρίζεται ότι το ΠΑΣΟΚ είναι ο κορμός για τη σταθεροποίηση του σημερινού πολιτικού σκηνικού. Είναι ένα θλιβερό απομεινάρι του άλλοτε αλαζονικού ΠΑΣΟΚ.

Τα διάφορα προβεβλημένα στελέχη και πρώην υπουργοί του άλλοτε κραταιού ΠΑΣΟΚ κάθε τόσο εμφανίζονται με βιβλία που γράφουν, με διάφορες πολιτικές πλατφόρμες για καινούργια ξεκινήματα κ.ο.κ. και σήμερα ακόμα μέσα από τις διάφορες απόψεις που εκφράζουν αχνοφαίνεται η αλαζονεία του παρελθόντος. Γενικά η αλαζονεία είναι ένα κομβικό σημείο που καθορίζει την άνοδο ή την πτώση ανθρώπων, καθεστώτων, κρατών.

Για το θέμα της" δεξιάς - συντηρητικής παράταξης" μπορεί κανένας να διαπιστώσει ότι στον ελληνικό πολιτικό χώρο υπάρχει μια συμπαγής παράταξη της Δεξιάς, όπου στα σπλάχνα της υπάρχουν διάφορες αποκλίσεις είτε προς τα κεντροδεξιά είτε προς ακραίες δεξιές αποκλίσεις.

Βαριές εκλογικές ήττες, όπως η τελευταία που γκρέμισε τη “λεγόμενη" κεντροδεξιά κυβέρνηση Καραμανλή, αποδεικνύουν ότι μπορεί να χάνει σε εκλογική δύναμη, αλλά δεν διαλύεται, δεν εξαφανίζεται από την πολιτική ζωή του τόπου. Και όσοι κατά καιρούς, όπως έλεγε ο Αβέρωφ, φεύγουν από τη "στρούγκα" αργά η γρήγορα επανέρχονται. Έτσι έγινε και στις σημερινές συνθήκες.

Μην ξεχνάμε ακόμα ότι αμέσως μετά την εκλογική τους ήττα, στις εσωκομματικές εκλογές τους, προσήλθε για να ψηφίσει ένας αρκετά μεγάλος αριθμός μελών. Σήμερα με μειωμένη την εκλογική της δύναμη και με αρχηγό τον Σαμαρά (είναι ένας από αυτούς που επανήλθαν στη "στρούγκα") οι νεοδημοκράτες είναι κυβέρνηση της χώρας. Οι νεοδημοκράτες πιστεύουν ότι αυτοί είναι ο βασικός πυλώνας που στηρίζει το αστικό καθεστώς.

Μέσα δε από τα σπλάχνα αυτού του χώρου, όπως σε πολύ πίσω περασμένα χρόνια είχαμε ακροδεξιές "συμμορίες" έτσι και σήμερα με το όνομα Χρυσή Αυγή παρουσιάζεται αυτή η ακραία δεξιά φασιστική "συμμορία" που την αποτελούν ακροδεξιά στοιχεία. Έχουν προσβάσεις μέσα στην αστυνομία και η δεξιά κυβέρνηση του κυρίου Σαμαρά δεν αποφασίζει να ξεκαθαρίσει από το σώμα αυτά τα "σταγονίδια", που φτάνουν και στο σημείο να προτρέπουν πολίτες να πάνε στη Χρυσή Αυγή για να λύσουν υποθέσεις τους.

Αυτά τα ξέρει η κυβέρνηση Σαμαρά. Μήπως δεν θέλει να ενοχλήσει τα "καλά" της παιδιά; Όμως αυτή η τακτική της τωρινής Νέας Δημοκρατίας, απέναντι στους χρυσαυγίτες, εγκυμονεί κινδύνους για την ομαλή δημοκρατική εξέλιξη. Ο πέρα από τη Δεξιά χώρος ήταν και είναι σαν κινούμενη "άμμος"’.

Αυτόν τον χώρο για πολλά χρόνια τον κάλυπτε η κυριαρχία του ΠΑΣΟΚ. Τα κηρύγματά του, όπως "Ο λαός στην εξουσία", έμειναν λόγια χωρίς περιεχόμενο . Κυριάρχησε και μοιράστηκε, όσο και αν δεν θέλουν να το ομολογήσουν, την εξουσία μαζί με τα κόμματα της Δεξιάς, εκμεταλλεύτηκαν τον φυσικό και ανθρώπινο πλούτο της χώρας για δικό τους όφελος και των φίλων τους. Μετέτρεψαν την Ελλάδα σε χώρα σκανδάλων, εκμαυλίσανε μέρους του πληθυσμού με τη θεωρία της "ευημερούσας" Ελλάδας, σπρώξανε τον κόσμο στα δάνεια από τις τράπεζες.

Το σύνθημα "Λεφτά υπάρχουν" ήταν το κυρίαρχο σύνθημα μιας χώρας που οικονομικά βρισκόταν σε κατάσταση χρεωκοπίας, και καταφέρανε σήμερα η Ελλάδα να είναι υπό επιτήρηση των δυνατών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σπείρανε παντού τη φτώχεια και την ανεργία. Έχουν άραγε αναλογιστεί όσοι μέχρι σήμερα κυβέρνησαν την Ελλάδα ότι είναι υπόλογοι για τη σημερινή οικονομική εξαθλίωση των Ελλήνων πολιτών;

Από τον καιρό της μεταπολίτευσης μέχρι σήμερα τα δύο αυτά κόμματα της Νέας δημοκρατίας και του ΠΑΣΟΚ είναι υπεύθυνα γιατί η χώρα βρίσκεται στα όρια της καταστροφής. Ατμόσφαιρα γερμανικής κατοχής μοιάζουν τα συσσίτια που οργανώνουν διάφοροι μη κυβερνητικοί φορείς για να δώσουν ένα πιάτο φαΐ στον πεινασμένο κάτοικο αυτής της χώρας.

 Πέρα όμως από όλα αυτά υπάρχει και η απογοήτευση των πρώην μελών της πασοκικής λαίλαπας, ο κόσμος αυτός σήμερα ζει και το δικό του δράμα. Πίστεψε με φανατισμό, χωρίς ιδιοτέλεια, τα κηρύγματα του αρχηγού και ξαφνικά έμεινε μετέωρος, χωρίς πιστεύω και ιδεολογία.

 

Η Αριστερά λειτουργούσε σαν αντιπολίτευση 

σε ΠΑΣΟΚ και Ν.Δ.

Ο χώρος της Αριστεράς, μέχρι να έρθει και ο χρόνος της σημερινής χρεωκοπίας της χώρας, λειτουργούσε σαν αντιπολίτευση σε ΠΑΣΟΚ και Ν.Δ. υπερασπιζόμενη κυρίως τις συνδικαλιστικές διεκδικήσεις του κόσμου και χωρίς κανένα πρόγραμμα διακυβέρνησης της χώρας, χωρίς καμιά πρόταση για τη λύση του πολιτικού ζητήματος. Έρχεται η οικονομική κρίση που χτυπάει με δύναμη και τη χώρα μας και σε συνέχεια τα μνημόνια, οι πολιτικές της λιτότητας που βυθίζουν τη χώρα στην ανέχεια και στην ανεργία. Δημιουργείται μια άλλη πρωτόφαντη κατάσταση.

Οι ιδεολογικές και πολιτικές συγκρούσεις μέσα στον λαό υποχωρούν μπροστά στο φάσμα της χρεωκοπίας, της οικονομικής καταστροφής της χώρας. Μια πρώτη εκδήλωση αυτής της κατάστασης είναι το λεγόμενο κίνημα της "πλατείας", κόσμος κάθε βράδυ πήγαινε στην πλατεία Συντάγματος, χωρίς κομματικές ταμπέλες, συζητούσε για τα προβλήματά του, άγνωστοι έως χθες γινόντουσαν φίλοι, χωρίζονταν σε ομάδες που τους ένωναν τα προβλήματα της καθημερινότητας, ηθοποιοί μοιραζόντουσαν τις αγωνίες του κόσμου, χαμηλόφωνα διάβαζαν ποιήματα, ήταν κάτι πρωτόφαντο για τη χώρα. Ήταν μια αυθόρμητη κίνηση ενός κόσμου από διάφορες κοινωνικές τάξεις και ιδεολογίες που δεν τις οργάνωνε κανένα πολιτικό κόμμα.

Οι ιδεολογικές και πολιτικές συγκρούσεις υποχωρούσαν μπροστά στο φάσμα της οικονομικής καταστροφής της χώρας. Αυτό το κίνημα καταπολεμήθηκε από τα κόμματα, τα λεγόμενα κόμματα της εξουσίας (ΠΑΣΟΚ, Ν.Δ.) και δυστυχώς και από το ΚΚΕ. Ο μόνος φορέας που είδε έγκαιρα ότι "το κίνημα της πλατείας" είναι ένα κίνημα ελπιδοφόρο για την ανάπτυξη αλληλεγγύης και αυτοοργάνωσης ενός λαού που χωρίς να φταίει οδηγείται στην οικονομική καταστροφή ήταν ο ΣΥΡΙΖΑ.

Στο μεταξύ η χώρα οδηγείται σε δύο αλλεπάλληλες εκλογικές αναμετρήσεις με αποτέλεσμα εκλογική επικράτηση το κόμμα της Νέας Δημοκρατίας, χωρίς όμως να έχει την απαιτούμενη δύναμη για το σχηματισμό αυτοδύναμης κυβέρνησης και έτσι έσπευσαν δύο κόμματα να τη στηρίξουν, με άλλα λόγια να συγκυβερνήσουν. Το τραυματισμένο απομεινάρι του ΠΑΣΟΚ με πρόεδρο τον Ευάγγελο Βενιζέλο και το κόμμα του Κουβέλη η ΔΗΜ.ΑΡ. Κόμμα που αποσπάστηκε από τον Συνασπισμό της Αριστεράς με τον Φώτη Κουβέλη και ίδρυσε τη ΔΗΜ.ΑΡ.

Σ’ αυτές τις δύο εκλογικές αναμετρήσεις ο συνασπισμός της Αριστεράς, ο ΣΥΡΙΖΑ, εκτινάχθηκε σε ψηλά ποσοστά και τελικά στη δεύτερη εκλογική αναμέτρηση έγινε αξιωματική αντιπολίτευση με πρόεδρο τον Αλέξη Τσίπρα.

Έχει γίνει μια τέλεια ανατροπή του πολιτικού σκηνικού της χώρας. Για πρώτη φορά ένα αριστερό κόμμα είναι πια υποχρεωμένο να θέσει μπροστά στο λαό για συζήτηση ένα πρόγραμμα διακυβέρνησης της χώρας. Το σχήμα που έχει αυτή την υποχρέωση είναι ο ΣΥΡΙΖΑ με πρόεδρο τον Αλέξη Τσίπρα. Η άνοδος και η πτώση του ΠΑΣΟΚ πρέπει να γίνει παράδειγμα προς αποφυγή και κυρίως η αλαζονεία του.

Για τις πληγές που άφησε μέσα στον λαό η άνοδος και η πτώση του ΠΑΣΟΚ χαρακτηρίζει τον φόβο που εκφράζει ο κόσμος μήπως ο ΣΥΡΙΖΑ είναι ένα άλλο ΠΑΣΟΚ και ο Τσίπρας ένα άλλος Αντρέας Παπανδρέου.

Το πολιτικό σχήμα ΣΥΡΙΖΑ ως αξιωματική αντιπολίτευση θα πρέπει να είναι πολύ προσεκτικό στο πρόγραμμα που πρέπει να παρουσιάσει για τη διακυβέρνηση της χώρας. Δεν είναι πια μια αντιπολιτευτική δύναμη που υποστηρίζει τα συνδικαλιστικά αιτήματα των πολιτών, είναι η δύναμη που μπορεί να ενώσει τον λαό, όχι απλώς σε μια συμμαχία δράσης, αλλά σε ένα πρόγραμμα διακυβέρνησης της χώρας, ένα πρόγραμμα που δεν περιορίζεται σε αντιμνημονιακή πολιτική αλλά προτείνει γενικότερα πολιτικές ανατροπές για να μπορέσει η χώρα πραγματικά να βαδίσει προς ένα σοσιαλιστικό καθεστώς με δημοκρατία και ελευθερία.

Ωστόσο νομίζω ότι η σοβαρή μελέτη του πολιτικού παρελθόντος μπορεί να πλουτίσει τον ΣΥΡΙΖΑ για να μην επαναλάβει τις λάθος πολιτικές της Αριστεράς και κυρίως του ΠΑΣΟΚ.

Οι δημοκρατικές διαδικασίες είναι ένα όπλο πάλης στην καθημερινότητα που σήμερα βιώνουμε. Μια αριστερή παράταξη δεν πρέπει να φοβάται τον δημοκρατικό διάλογο με τον λαό. "Ο λαός στην εξουσία" δεν θα πρέπει να είναι ένα επίκαιρο πολιτικό σύνθημα. Το κυβερνητικό πρόγραμμα που προτείνει ο ΣΥΡΙΖΑ πρέπει να είναι καλά προετοιμασμένο και να μη φοβηθεί να το πλουτίσει με ιδέες και προτάσεις που θα προέρχονται από ανθρώπους που παίρνουν μέρος στις ανοιχτές συγκεντρώσεις που οργανώνει το σχήμα -και κάτι ακόμα, να έχει τα απαραίτητα στοιχεία που θα κάνουν το κυβερνητικό πρόγραμμα πραγματοποιήσιμο. Δεν νομίζω ότι είναι αρκετό, για μια αλλαγή, το σύνθημα μόνο για αντιμνημονιακό μέτωπο χωρίς ριζικές ανατροπές στην ίδια την κοινωνία και σε σχέση με τις ευρωπαϊκές δεσμεύσεις.

Αναρωτιέμαι αν θα μπορεί κάποτε να πούμε ότι έχουμε καθεστώς άμεσης δημοκρατίας και όχι αντιπροσωπευτικής, όπως είναι τώρα.

Η αλαζονεία κρατών, αρχηγών, κομματικών σχηματισμών σέρνει μέσα της τα σπέρματα της τελειωτικής καταστροφής. Ας θυμηθούμε από την αρχαιότητα την αλαζονεία του μεγάλου περσικού στρατού και την καταστροφή του στους πολέμους κατά της Ελλάδας. Την αλαζονεία της Αθηναϊκής Δημοκρατίας με την τραγωδία της σικελικής εκστρατείας.