ΠΑΤΡΑ: Γενέτειρα ή Μητρόπολη του θεάτρου σκιών;

Του Βασίλειου Χριστόπουλου 

Συγγραφέα

Υποψήφιου δημοτικού συμβούλου

της παράταξης «ΩΡΑ ΠΑΤΡΩΝ»

Η ζωή  και το τραγικό τέλος του πατρινού καραγκιοζοπαίχτη Δημήτρη Σαρδούνη ή Μίμαρου  (πέθανε αλκοολικός) νομίζω πως ταιριάζουν απόλυτα στο κλίμα της Μεγάλης Βδομάδας που διανύουμε(*).

Ο Μίμαρος υπήρξε ψάλτης στη Μητρόπολη και καθηγητής βυζαντινής μουσικής. Σε ώριμη ηλικία  μαγεύτηκε από το παλιό οθωμανικό θέατρο του καραγκιόζη και αφοσιώθηκε σε αυτό. Με έμπνευση και πείσμα το μεταμόρφωσε στο νεοελληνικό θέατρο σκιών.

Στο βιβλίο μου «Στο Φως της Ασετιλίνης» (Κέδρος 2002) αναπλάθω μυθιστορηματικά τον πόλεμο που αντιμετώπισε  από την αστική τάξη, την εκκλησία και την οικογένειά του. Μην ξεχνούμε πως υπηρετούσε  μια  ταπεινή  τέχνη με οθωμανικές ρίζες,  που τότε ήταν  υπό διωγμό.  Το 1894 έχουμε πολλά δημοσιεύματα για το θρίαμβο της  «απαράμιλλης» τέχνης του.

Αφορμή για το σημερινό κείμενο είναι το ερώτημα στο οποίο η Πάτρα δεν έχει ακόμη απαντήσει:  Ποιος ο ρόλος της πόλης μας στη γέννηση του νεοελληνικού θεάτρου σκιών;

Η σημερινή δημοτική αρχή το Φλεβάρη του  2018  δια του  Δ.Σ. του Πολιτιστικού Οργανισμού αποφάσισε  να εγκαταστήσει στα Ψηλά Αλώνια  ένα μνημείο προς τιμήν της  Τριανδρίας  του ελληνικού θεάτρου σκιών:   Μίμαρος,  Βασίλαρος,  Θεοδωροπουλος.  Στο μνημείο θα αναγραφόταν  και το έτος 1894. Το κύριο επιχείρημα της απόφασης  ήταν πως τιμώντας την τριανδρία,  η Πάτρα αναδεικνύεται σε μητρόπολη του θεάτρου σκιών.

Το θέμα του  μνημείου είχε πρωτοεμφανιστεί   το 2016. Τότε   ερευνητές και συγγραφείς  της  πόλης μας (μεταξύ των οποίων και ο υπογράφων) είχαμε εκφράσει δημόσια την αντίθεσή μας. Οι αντιρρήσεις μας  κυρίως εντοπίζονταν στη  χρονολόγηση  του 1894.

Μετά τη νέα  απόφαση του  Φλεβάρη 2018, η Αντιπολίτευση στο Δήμο  με κοινή ανακοίνωσή της κατήγγειλε την επιμονή του Πολιτιστικού Οργανισμού. Κυρίως στηλίτευσε το γεγονός ότι ο Δήμος  αγνοούσε  προκλητικά  την άποψη των τοπικών ερευνητών.

Η εγκατάσταση του μνημείου πάγωσε, παρ’ όλα αυτά το θέμα παραμένει ανοικτό.

Από την πλευρά μας θα προσπαθήσουμε  να  απαντήσουμε με επιστημονικό τρόπο σε δυο- τρία βασικά ερωτήματα:

Πότε δημιουργείται  το νεοελληνικό θέατρο σκιών;  Το 1894  ή το 1890 – ίσως και νωρίτερα;

Δημιουργείται εδώ στην Πάτρα ή μήπως μάς τυφλώνει κάποιος τοπικισμός;

Η Πάτρα πρέπει να χαρακτηριστεί γενέτειρα  ή  μητρόπολη του θεάτρου σκιών;

Ας δούμε συνοπτικά το θέμα:

Είπαμε πως το 1894 εντοπίζονται στον τοπικό τύπο τα πρώτα  διθυραμβικά δημοσιεύματα υπέρ της απαράμιλλης  τέχνης του. Για να φτάσει  όμως στο θρίαμβο και στην αποδοχή  χρειάστηκε χρόνο.

Λογικό είναι, λοιπόν, να έχει ξεκινήσει μερικά χρόνια νωρίτερα. Κανείς καλλιτέχνης δεν εξασφαλίζει την αποδοχή και την επιτυχία από την πρώτη του εμφάνιση, όταν μάλιστα υπηρετεί μια περιθωριακή τέχνη που βρίσκεται υπό διωγμό.  

Τα πριν το 1894   δημοσιεύματα  (και υπάρχουν πολλά)  καταγγέλλουν   το  θέατρο σκιών χωρίς να αναφέρουν  όνομα  καραγκιοζοπαίχτη.

Για παράδειγμα η  Εφημ. «Επί τα πρόσω» της Πάτρας, 18 Ioυλίoυ 1884 (το δημοσίευμα παρουσιάστηκε από το Σ. Λ. Βρεττό):

Μεταξύ τωv ασέμνωv νυχτερινώv θεαμάτωv υπάρχει και εν ακόμη… Είναι δε τoύτo, o βωμoλoχώτατoς Καραγκιόζης όστις πήξας εκεί τo ευτελές τoυ παράπηγμα διδάσκει πρακτικήν ηθικήν…. Χωρίς να λείπει και μία κάπoια μoυσική μoυχλιασμέvωv oργάvων… Να πρόoδoς τιμώσα τoν τόπoν αληθινά.

Δέκα χρόνια μετά, το 1894, το κλίμα έχει αλλάξει:  Ας δούμε  δυο δημοσιεύματα που  αναφέρονται πια ονομαστικά στο Μίμαρο: Τo «Αστυ» της Αθήvας, 10 Ioυλίoυ 1894 (το δημοσιεύει ο Χατζηπανταζής) σε αvταπόκριση από Πάτρα τoυ Γ. Βώκoυ, γράφει:

Δύvαμις (o Μίμαρoς) εις τo vα απoμιμείται και vα αvαπαριστά τύπoυς διαφόρωv κατoίκωv, ιδίως δε Ζακυvθίωv, με τόσηv τέχvηv και επιτυχίαν.

Και ο  Μηνύτωρ  Πατρώv, τηv 3 Σεπτεμβρίoυ 1894 ( Σ. Λ. Βρεττός) αναφέρει:

«Ο περίφημoς πλέov θεατρώvης Χρήστoς Καλoγερόπoυλoς εγκαιvίασε από χθες vέαv θεατρικήv περίoδov με τov Μίμαρov τov περίφημov αυτόv κωμικόv όv από πoλλoύ αvέμεvoν εις Πάτρας. Τo κέvτρov τώρα πλέov της εκλεκτoτέρας κoιvωvίας όχι εις τα Υψηλά Αλώvια αλλ’ εις τηv πλατείαν Ολγας».

Αυτά τα  δυο  δημοσιεύματα και κυρίως το δεύτερο  λύνουν κάθε διαφωνία. Το 1894 ο Μίμαρος είναι ήδη γνωστός και καθιερωμένος. Και ξεκινά «η νέα  θεατρική  περίοδο … με τον Μίμαρο… τον οποίον από  πολλού ανέμενον εις Πάτρας».

Γι αυτό, λοιπόν, επιμείναμε τότε ότι είναι λάθος η χρονολογία 1894 και πρέπει να αναφέρεται το  1890, αν και  η προσπάθεια του Μίμαρου πρέπει  να είχε ξεκινήσει πριν το 1890 ( θα μπορούσε π.χ. να αναγραφτεί: πριν το 1890).

Η χρονολογία  1894 συσκοτίζει το θέμα. Ο  πατρινός καραγκιόζης του Μίμαρου δείχνει να συμπίπτει με τον Ηπειρώτικο (του Ρούλια) ακόμη και τον Αθηναϊκό (του Μόλλα).

Ενώ  το 1890   αναγνωρίζει  ότι ο  Μίμαρος (και όχι ο  Ρούλιας ή ο  Μόλλας)  δημιούργησε και καθιέρωσε  το νέο θέατρο σκιών.   

Ας δούμε πιο αναλυτικά τη χρονολογία 1894.

Ο Μίμαρος γεννήθηκε το 1860. Ξεκίνησε να παίζει, όπως  είπαμε  πριν το 1890. Σε μια ώριμη  για την εποχή του ηλικία.  Αναφέραμε ήδη πως ήταν μορφωμένος,  άριστος ψάλτης στην Μητρόπολη, καθηγητής βυζαντινής μουσικής.

Είχε δίπλα του πολλούς άξιους. Αναφέρουμε το Ρουμελιώτη Ρούλια, ο οποίος υπήρξε  μαθητής του.  Κάποιοι υποστηρίζουν ότι ο Ρούλιας και ο Μίμαρος   υπήρξαν ισότιμοι συνεργάτες και από κοινού δημιούργησαν το νέο θέατρο.

Ο Γιάννης Βλαχογιάννης  (1867-1954),  όμως, που υποστηρίζει τον πατριώτη του Ρούλια, στη νουβέλα του Της Τέχνης τα φαρμάκια, αναφέρει το Ρούλια ως μαθητή του Μίμαρου.

Περιγράφει μάλιστα το μάστορα Μίμαρο ως σκληρό, άδικο και μεθύστακα.

Να θυμίσουμε επίσης  πως ο Ρούλιας γεννήθηκε το 1872. Ήταν 12 ολόκληρα χρόνια μικρότερος από το Μίμαρο.

Ο Ρούλιας στα 1894 ανέβηκε στην Αθήνα και  νεαρός έστησε το θέατρό του στο Μετς. Ήταν  στα 22 του χρόνια.  Ο θεωρούμενος ως θεμελιωτής του θεάτρου σκιών της Αθήνας Αντώνης Παπούλιας ή Μόλλας γεννήθηκε το 1871. Αν και περίπου συνομήλικος του Ρουμελιώτη, ο Μόλλας έγινε μαθητής του  Ρούλια.

Για τους Αθηναίους ο Μόλλας θεωρείται  ο θεμελιωτής του ελληνικού θεάτρου σκιών.

Ο Ρούλιας σίγουρα  υπήρξε ο σύνδεσμος που μετέφερε την  τέχνη του Μίμαρου στην Αθήνα για να την παραλάβει εκεί ο  Μόλλας.  Λίγα χρόνια αργότερα (1898-99) ανέβηκε στην Αθήνα και ο ίδιος ο Μίμαρος  όπου και θριάμβευσε.

Οι μεγάλοι πατρινοί  Θεοδωροπουλος και Βασίλαρος  μαθητές και συνεχιστές του Μίμαρου,  μαζί με πολλούς άλλους άξιους ομότεχνούς τους, εμπλούτισαν και διέδωσαν την τέχνη. Και η  Πάτρα αναδείχτηκε εκτός από γενέτειρα και  σε κέντρο του θεάτρου σκιών.

Όπως αναφέραμε, μετά την κοινή ανακοίνωση της  Αντιπολίτευσης στο Δήμο (Φλεβάρης 2018) ο Πολιτιστικός Οργανισμός  πάγωσε σιωπηρά  την εγκατάσταση του μνημείου. Αλλά το πάγωμα και γενικά η αμήχανη σιωπή και απραξία  δεν συνιστούν  πολιτική και επιστημονική απάντηση.

Η ΩΡΑ ΠΑΤΡΩΝ, όπως έχει διατυπώσει στο Πρόγραμμα πολιτισμού της,   θα τιμήσει το Μίμαρο με τη δημιουργία Μουσείου Μίμαρου και Θεάτρου Σκιών.

Στο μουσείο θα αναδειχτεί ο ρόλος του Μίμαρου στη  δημιουργία  του νεοελληνικού θεάτρου σκιών αλλά και ο ρόλος όλων των άξιων μαθητών και συνεχιστών  του. Μεταξύ αυτών, οπωσδήποτε, θα βρίσκονται και οι ευρηματικοί Βασίλαρος  και Θεοδωρόπουλος.

Η ΩΡΑ ΠΑΤΡΩΝ δεσμεύεται ότι όλες οι πρωτοβουλίες της  θα στηριχτούν στην επιστημονική έρευνα  των ιστορικών και  μελετητών του τοπικού θεάτρου σκιών και όχι σε πολιτικές και τοπικιστικές σκοπιμότητες.

Ταυτόχρονα, η ΩΡΑ ΠΑΤΡΩΝ,   θα ενισχύσει το σημερινό  ρόλο της Πάτρας  με την καθιέρωση  του  Διεθνούς Φεστιβάλ Θεάτρου Σκιών  και του Διαγωνιστικού  φεστιβάλ. 

Η  Πάτρα οφείλει όχι μόνο να τιμήσει τον ευφυή δημιουργό Μίμαρο αλλά και να αναδείξει το  συγκριτικό της πλεονέκτημα. Γιατί εκτός από  γενέτειρα (λόγω  Μίμαρου) αναδείχθηκε και σε κέντρο (έστω  μητρόπολη), αφού το έργο του Μίμαρου διέδωσαν και εξέλιξαν  μια πλειάδα άξιων καραγκιοζοπαιχτών.

Ταυτόχρονα  η Πάτρα  μπορεί σήμερα  να  αναδειχτεί και στην  πόλη που  θα εμπλουτίσει  και θα  ανανεώσει, δηλαδή θα ξαναζωντανέψει,  το πολύτιμο νεοελληνικό θέατρο σκιών.

_______

Το άρθρο του Β. Χριστόπουλου ήταν να δημοσιευθεί την Μ. Εβδομάδα, πλην όμως λόγω αργίας του Istologiou δημοσιεύεται σήμερα, χωρίς πάντως να χάνει την διαχρονική αξία του.