Αποκαλύπτοντας την παραπληροφόρηση

Του Δημήτρη Αλεξόπουλου*

Την ημέρα υπογραφής της Συμφωνίας των Πρεσπών, κυκλοφόρησε στο Facebook μία πληροφορία ότι στην συγκέντρωση κατά της συμφωνίας, και μετά τα επεισόδια που είχαν γίνει, υπήρχε ένας νεκρός. 

 
Μετά από λίγο μια άλλη πληροφορία έλεγε ότι η αστυνομία δεν αφήνει τα ασθενοφόρα να περάσουν για να παραλάβουν τραυματίες. Μετά άλλες φήμες έκαναν λόγο και για δεύτερο νεκρό.

Οι πληροφορίες ευτυχώς δεν αναπαράχθηκαν από ηλεκτρονικά, ψηφιακά ή έντυπα μέσα.

Και λέμε ευτυχώς, γιατί κατ’ εμένα οι πληροφορίες μεταδόθηκαν με μόνο σκοπό την προβοκάτσια και τη δημιουργία χάους στο σύστημα πληροφόρησης με ό,τι αυτό μπορεί να σημάνει για τη σωστή ενημέρωση του κόσμου, αλλά και τις αντιδράσεις του σε κλίμα πόλωσης και λαϊκισμού.

Στο συλλαλητήριο στην Αθήνα ένας Αφρικανός υπήρξε αιτία για πηχιαίους τίτλους περί προβοκάτσιας που σκοπό είχε τη διάλυση της συγκέντρωσης. Μέχρι που ο Αφρικανός βγήκε με ανάρτηση στο λογαριασμό του για να διαψεύσει τα δημοσιεύματα, καθώς επρόκειτο για Έλληνα, κάτοικο Νάουσας, που είχε πιο σκούρο δέρμα από το «κανονικό».

Μετά τη διάψευση υπήρξαν ευτυχώς νέα δημοσιεύματα που ανασκεύαζαν την αρχική πληροφορία. Ωστόσο, κανείς δεν ζήτησε συγνώμη για το λάθος.

Γιατί ναι μεν το λάθος είναι ανθρώπινο, αλλά το να υποστηρίζεις την ύπαρξη Αφρικανών στα επεισόδια, για να στηρίξεις το αφήγημα ότι υπήρξε οργανωμένο σχέδιο για τη διάλυση της συγκέντρωσης, όχι μόνο αξίζει συγνώμης προς το κοινό, αλλά επιβάλλεται κιόλας.

Ας πάρουμε, όμως, την ιστορία από την αρχή. Την παραπληροφόρηση δυστυχώς πλέον δεν την κυνηγάς. Έρχεται μόνη της και σε βρίσκει. Στην είδηση ή στο timeline κάποιου socialmedia. H παραπληροφόρηση, ωστόσο, δεν είναι ένα φαινόμενο που ξεκίνησε στις μέρες μας.

Υπήρχε πάντα και συνδεόταν με ένα συγκεκριμένο στόχο που καθοριζόταν από ένα σύστημα προπαγάνδας. Συνεπώς, δεν είναι εσφαλμένες ειδήσεις, αλλά κατασκευασμένες ειδήσεις που υπηρετούν ένα σκοπό.

Απλά γιγαντώθηκε στις ημέρες μας, λόγω της ταχείας ανάπτυξης των ψηφιακών μέσων, συμπεριλαμβανόμενων και των socialmedia, που πλέον αποτελούν και πηγές ενημέρωσης ή διαμοίρασης της πληροφορίας.

Αν θέλουμε να ορίσουμε τον κύκλο της παραπληροφόρησης θα μπορούσαμε να τον περιγράψουμε ως εξής: προπαγάνδα, παραπληροφόρηση, κατασκευασμένες ή παραποιημένες ειδήσεις, λαϊκισμός-πόλωση.

Πρώτα μπαίνει ο στόχος. Μετά δημιουργείται το πλαίσιο. Μετά κάποιοι, και όχι αναγκαία δημοσιογράφοι, το υλοποιούν, και κάποιοι το εκμεταλλεύονται για να διαμορφώσουν κλίμα. Αυτό το κλίμα αναπαράγεται μέσω των socialmedia και διαχέεται μέσω προωθήσεων σε εκατομμύρια ανθρώπους. Όσοι περισσότεροι το ενστερνιστούν τόσο ανεβαίνει και ο βαθμός υλοποίησης του αρχικού σχεδιασμού.

Και πως γίνεται αυτό, θα με ρωτήσετε τώρα.

Ας δούμε ένα καταλυτικό γεγονός στο πως η παραπληροφόρηση λειτούργησε ευεργετικά σε εκλογικές διαδικασίες: Cambridge Analytica.

Με τη μέθοδο της παράνομης αποθήκευσης προσωπικών δεδομένων μέσω του facebook (likes, αναρτήσεις, διαμοιράσεις άρθρων), κατάφεραν να καταγράψουν 5.000 στοιχεία για κάθε ψηφοφόρο των ΗΠΑ. Με αυτά τα στοιχεία έφτιαχναν τα ψυχολογικά προφίλ των ψηφοφόρων, ξέροντας πλέον τα αδύνατα σημεία του.

Σύμφωνα με την Μπρίτανι Κάιζερ, δεξί χέρι του επικεφαλής της Cambridge Analytica, στις ΗΠΑ αυτό το σύστημα λειτούργησε ως εξής: εστίασαν σε τέσσερις πολιτείες των ΗΠΑ που ήταν αμφιλεγόμενες ως προς το τι θα ψηφίσουν οι πολίτες. Τις χώρισαν σε 13 εκλογικές περιφέρειες. Σε αυτές είχαν εντοπίσει 23.000 ευκολόπιστους σε κάθε εκλογική περιφέρεια. Και μετά; Και μετά τους βομβάρδισαν με κατασκευασμένο περιεχόμενο μέχρι να τους πείσουν να ψηφίσουν ό,τι αυτοί θέλουν.

Που εστίασαν ως προς το περιεχόμενο; Στην προκατάληψη, το φόβο και το θυμό. Με βάση αυτά τα τρία χαρακτηριστικά φρόντισαν να φτιάξουν και το ανάλογο περιεχόμενο (βίντεο, μέμες, φωτογραφίες, ειδήσεις) και ασκώντας ένα παιχνίδι ψυχολογικού πολέμου τα σέρβιραν ως αναρτήσεις στο facebook, φροντίζοντας να τα δούνε οι ευκολόπιστοι ψηφοφόροι, αλλά και οι φίλοι τους μέσω της διάδρασης. Το αποτέλεσμα είναι γνωστό. Ο Τραμπ είναι πρόεδρος, με επικεφαλής της πολιτικής επικοινωνίας τον Στιβ Μπάνον, αντιπρόεδρο της Cambridge analytica.

Η ίδια τακτική ακολουθήθηκε και στο δημοψήφισμα του Brexit. Τελικά, η δημοκρατία δεν νίκησε, αλλά χειραγωγήθηκε μέχρι να βγει το αποτέλεσμα που έπρεπε.

Αυτό που όλοι μας πρέπει να καταλάβουμε είναι ότι η παραπληροφόρηση είναι ένα όπλο. Ένα όπλο της προπαγάνδας, ανεξαρτήτως ιδεολογίας. Επίσης, αυτό που πρέπει να καταλάβουμε είναι ότι πρόκειται για μια διαδικασία που υλοποιείτε σε βάθος χρόνου και έχει ως στόχο τη χειραγώγηση των πολιτών.
Ας δούμε ένα ελληνικό παράδειγμα.

Δυο 24ωρα πριν από το Σάββατο 19 Μαΐου 2019, ημέρα μνήμης για την Γενοκτονία των Ποντίων, σε διάφορα sites και blogs αναπαράγεται ένα ανυπόγραφο κείμενο που κατηγορεί το δήμαρχο Θεσσαλονίκης ότι κάνει gaypride την ίδια μέρα με τις εκδηλώσεις των Ποντίων.

Το κείμενο διασπείρεται στα social media, αν και τα μεγάλα ΜΜΕ δεν ασχολούνται με το θέμα. Η αλήθεια είναι ότι στην Θεσσαλονίκη έγινε όντως το 2ο αυτό-οργανωμένο Pride, που όμως καμιά σχέση δεν έχει με το Thessaloniki Pride που ήταν προγραμματισμένο να πραγματοποιηθεί τον Ιούνιο. Ωστόσο, το αυτο-οργανωμένο Pride δεν πήρε ποτέ άδεια από το δήμο Θεσσαλονίκης.

Μάλιστα, όσοι επικρίνουν το δήμαρχο υποστηρίζουν σε εκατοντάδες post στα social media ότι ο Μπουτάρης δεν έδινε άδειες για να γίνουν οι εκδηλώσεις και αρνείται τη Γενοκτονία ως λάτρης του Κεμάλ Ατατούρκ.

Η κατάληξη ήταν ο προπηλακισμός του Γιάννη Μπουτάρη από ακροδεξιούς κατά τη διάρκεια της συγκέντρωσης.

Πρόσφατα κυκλοφόρησε πάλι μέσω ακροδεξιών ομάδων στο facebook ένα βίντεο που δείχνει μουσουλμάνους συγκεντρωμένους γύρω από ένα χριστουγεννιάτικο δένδρο. Το βίντεο όσοι το προώθησαν είπαν ότι πρόκειται για ένα χριστουγεννιάτικο δένδρο στη Σουηδία, που δέχεται πολιτισμική και θρησκευτική επίθεση από αλλόθρησκους, γιατί, παρότι φιλοξενούμενοι από τη χώρα, δεν τη σέβονται. Όμως, το βίντεο είχε τραβηχτεί στο Κάιρο και αφορούσε την τελευταία ημέρα των γιορτών όπου εθιμοτυπικά μαζεύουν τα δώρα από τα κλαδιά και τα πετάνε στα παιδιά.
Στη Σπάρτη, κυκλοφόρησε η φήμη ότι, επειδή σε ξενοδοχείο της πόλης φιλοξενούνται πρόσφυγες και μετανάστες, ο Δήμος δεν θα στολίσει δένδρο για να μην προσβάλλει τη θρησκεία τους. Το δένδρο στολίστηκε και φωταγωγήθηκε επισήμως την Κυριακή 14 Δεκεμβρίου.

Πιστεύω ότι όλοι οι παρόντες εδώ έχουμε δει τέτοια ποστ. Πολλοί ξέρουμε ότι είναι παραπληροφόρηση. Ωστόσο, τα θύματα της προπαγάνδας τα εκλαμβάνουν ως μια πραγματικότητα. Η ιδέα του μετανάστη που φταίει για την εγκληματικότητα, την ανομία, τα λεφτά που μας τρώνε σε επιδόματα για να τους ταΐζουμε, είναι το αφήγημα για τη γενικότερη προπαγάνδα του λαθροεισβολέα που έρχεται να κατακτήσει ως δούρειος ίππος την Ευρώπη με τελικό στόχο τον εξισλαμισμό της (πρόσφατα διάβαζα ότι η Ελλάδα έχει δώσει 50 δις για το προσφυγικό μεταναστευτικό. Αν είχαμε να δώσουμε 50 δις δεν θα είχαμε μνημόνιο βέβαια, αλλά ψιλά γράμματα αυτά).

Αυτά είναι μόνο από τα μερικά παραδείγματα που μπορούμε να αναφέρουμε. Καθημερινά ερχόμαστε αντιμέτωποι με το φαινόμενο της παραπληροφόρησης. Δεν είναι μόνο μια κατασκευασμένη ή παραποιημένη είδηση. Για εμένα πλέον ο ορισμός θα πρέπει να περιλαμβάνει και τους παραπλανητικούς τίτλους, αλλά και την απόκρυψη ή την ανακατασκευή μιας δήλωσης. Ακόμα και η αυτολογοκρισία του δημοσιογράφου είναι παραπληρόφορηση, αφού αφαιρεί από το χρήστη το δικαίωμα στην πρόσβαση σε πληροφορία που τον αφορά.

Σε μια πρόσφατη έρευνα στο πολιτικό τουίτερ της Ελλάδας, αλλά και στο facebook, κατά την περίοδο των ευρωεκλογών και των εκλογών, τα μηνύματα ήταν αποκαρδιωτικά, Πόλωση, λαϊκισμός από πολιτικούς, δημοσιογράφους και τρολ όλων των πλευρών, καταγράφονταν σχεδόν καθημερινά. Ειδικά μετά τις ευρωεκλογές, στον ολισθηρό δρόμο της πόλωσης και των σεξιστικών σχολίων υπέπεσαν και οι δυο πλευρές, ΣΥΡΙΖΑ και ΝΔ, και κυρίως τα τρολ και οι υποστηρικτές τους. Ο πολιτικός λόγος και το επιχείρημα χάθηκαν πραγματικά μέσα στον Αρμαγεδδώνα της πόλωσης. Δυστυχώς. Η χρονική περίοδος αυτή είναι ακόμα υπό μελέτη και ελπίζουμε μέσα από συστηματική έρευνα να δώσει απαντήσεις και μετρήσιμα αποτελέσματα.

Ο δημοσιογράφος ή πολιτικός που αποδέχεται την παραπληροφόρηση ή την προωθεί είναι το ίδιο συμμέτοχος με αυτόν που τη δημιουργεί. Όλοι μας έχουμε τα ιδεολογικό μας πρόσημο, αλλά ως δημοσιογράφοι θα πρέπει να την εντοπίζουμε και να την καταγγέλλουμε ως τέτοια. Αυτό μόνο με την δημιουργία ομάδων ελέγχου και πιστοποίησης της πληροφορίας μπορεί να επιτευχθεί. Δεν μπορούμε και δεν πρέπει να αφήνουμε την παραπληροφόρηση να δηλητηριάζει την αντίληψη μας για το κοινωνικό και οικονομικό γίγνεσθαι και να μας επιβάλλει μέσω της χειραγώγησης τη διαμόρφωση μιας άποψης που, αν βασιζόταν σε πραγματικά στοιχεία, θα ήταν διαφορετική.

Γι' αυτό πλέον υποστηρίζω ότι χρειάζεται η δημιουργία ενός θεσμού που θα επιβλέπει, όχι ως μεγάλος αδελφός, αλλά ως ερευνητής για την πιστοποίηση της πληροφορίας. Πλέον υπάρχουν τα ψηφιακά εργαλεία αλλά και η γνώση για την δημιουργία νέων εργαλείων που θα μπορούσαν να εντοπίσουν τα κακώς κείμενα που διακινούνται. Δεν είναι θέμα μόνο σωστής πληροφόρησης. Είναι θέμα σωστής δημοσιογραφίας, έγκυρης και έγκαιρης, μα πάνω από όλα είναι ζήτημα σωστής λειτουργίας της Δημοκρατίας.

* Δημοσιογράφος ΕΡΤ
________________
Το παρόν άρθρο δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα ΑΥΓΗ.