Ο Δεκέμβρης και οι δεκέμβρηδες

Χρήσεις και αναγνώσεις των Δεκεμβριανών του 1944
στην αρθρογραφία και στα αφιερώματα του έντυπου
και του ηλεκτρονικού τύπου

Χρήστος Τριανταφύλλου

Κατά τη διάσημη ρήση του William Faulkner, «το παρελθόν δεν είναι νεκρό· δεν είναι καν παρελθόν». Αυτός ο ποιητικός τρόπος για να μιλήσει κανείς για τις χρήσεις του παρελθόντος είναι χρήσιμος στους ιστορικούς, γιατί δίνει το στίγμα ενός παρελθόντος που δεν είναι σε καμία περίπτωση «μια ξένη χώρα» –όπως το έθετε ο David Lowenthal–, αλλά ένας άταφος νεκρός του οποίου το φάντασμα στοιχειώνει τους ζωντανούς με τη δική τους συναίνεση. Τα Δεκεμβριανά του 1944 είναι μια χαρακτηριστική περίπτωση της διαδικασίας αυτής: η φετινή επέτειος των 70 ετών είναι η αφορμή για την ανάδειξη ενός ενδιαφέροντος μωσαϊκού χρήσεων, προσλήψεων και επανανοηματοδοτήσεων του παρελθόντος σε μια κρίσιμη συγκυρία. Σε αυτό το κείμενο θα εστιάσω στο υλικό του έντυπου και του ηλεκτρονικού τύπου που σχετίζεται με τη φετινή επέτειο των Δεκεμβριανών. Αν και έχω προσπελάσει έναν σημαντικό όγκο υλικού, εδώ θα συμπεριληφθούν μόνο ορισμένα παραδείγματα, που αναδεικνύουν τις βασικές προκείμενες της συζήτησης σχετικά με την επέτειο, και που κατέχουν κεντρική θέση στην παραγωγή δημόσιας ιστορίας σε αυτή τη συγκυρία.


Σύμφωνα με τον Barry Schwartz, η κοινωνία χρησιμοποιεί τις εικόνες που συγκροτεί για το παρελθόν ώστε να κατανοήσει το παρόν, και ταυτόχρονα προβάλλει τους παροντικούς της προβληματισμούς στο παρελθόν της. Πάνω σε αυτή τη διπλή λειτουργία συγκροτείται ο μηχανισμός βάσει του οποίου οι κοινωνίες αντιλαμβάνονται ένα γεγονός ή ένα πλέγμα γεγονότων του παρελθόντος με τους όρους του παρόντος, και αντίστροφα. Αυτή η διαδικασία λαμβάνει χώρα μέσω αυτού που ο Schwartz αποκαλεί κούρδισμα (keying): αυτό μεταμορφώνει το νόημα δραστηριοτήτων που γίνονται αντιληπτές με τους όρους ενός πλαισίου αναφοράς μέσω της σύγκρισης με δραστηριότητες που γίνονται αντιληπτές με τους όρους ενός άλλου.¹ Κι αυτό δεν αφορά μόνο τις άμεσα ορατές περιπτώσεις χρήσεις του παρελθόντος (λ.χ. άμεσες συγκρίσεις του παρόντος με το παρελθόν)· αντίθετα, εξηγούν και ένα ευρύ φάσμα κοινωνικών και διανοητικών διεργασιών, και μπορούν –με τη συνδρομή και άλλων αναλυτικών εργαλείων– να εφαρμοστούν και στην περίπτωση πιο φιλτραρισμένων επεξεργασιών του παρελθόντος, όπως η ιστοριογραφία. Με βάση αυτή τη θεωρητική παραδοχή, διακρίνω στο υλικό κείμενα άμεσης πολιτικής χρήσης των Δεκεμβριανών –τα οποία συγκροτούνται επίσης μέσα από μια σειρά αντιληπτικών σχημάτων για το «πρακτικό» (practical),² εν προκειμένω, παρελθόν– και κείμενα όπου η επιθυμητή εκδοχή του παρελθόντος παρουσιάζεται μέσα από μια σειρά από συνθετότερα φίλτρα, κυρίως ιστοριογραφικά. Είναι σαφές ότι στην πρώτη κατηγορία ανήκουν κυρίως πολιτικά άρθρα και στη δεύτερη κυρίως ιστορικά αφιερώματα. Το τελικό ερώτημα ωστόσο είναι η συμπλοκή των δύο ειδών και των νημάτων που τα ενώνουν.


Πολιτικές χρήσεις και αρθρογραφία

Από το σύνολο του υλικού που προσπέλασα, εντοπίστηκε μικρό ποσοστό που χρησιμοποιεί άμεσα τα Δεκεμβριανά για να αναφερθεί στη σημερινή κατάσταση ή στους σημερινούς πολιτικούς χώρους, σύμφωνα με τον μηχανισμό του κουρδίσματος, στον οποίο αναφέρθηκα. Η λαϊκοδεξιάς κατεύθυνσης εφημερίδα Δημοκρατία δημοσίευσε ένα έντονα αντικομμουνιστικό editorial, που αναφέρεται στα Δεκεμβριανά ως «ανθρωποσφαγή που ξεκίνησε η Αριστερά –και συγκεκριμένα το Κ.Κ.Ε.–, με στόχο να καταλάβει την εξουσία στη μετακατοχική Ελλάδα». Ο συντάκτης του κειμένου αναρωτιέται αν οι κομμουνιστές μπορούν να θεωρηθούν Έλληνες και θέτει τα γεγονότα στο πλαίσιο της θεωρίας των «τριών γύρων»,³ πριν επιρρίψει ευθύνες στη σημερνή Αριστερά: η τελευταία στο σύνολό της «αντί να ζητήσει συγγνώμη από το έθνος και τους συγγενείς των θυμάτων του, επιχαίρει για τις ημέρες των σφαγών», ενώ παράλληλα υποστηρίζει τα δικαιώματα αριστερών που εμπλέκονται σε ληστείες και δολοφονίες με πολιτικό μανδύα –προφανώς αναφέρεται στην υπόθεση του Νίκου Ρωμανού–, χωρίς να φροντίζει «για τα θύματα που σκορπίζει στο διάβα της». Το κείμενο κλείνει με την εξής φράση: «Η αμετανόητη Αριστερά θέλει να επαναλάβει τα Δεκεμβριανά στην πρώτη ευκαιρία!».⁴ Πέρα από τη ρητορική, που θυμίζει άρθρο της δεκαετίας του 1950, είναι ενδιαφέρον πως αυτό το κείμενο εκφράζει, ως editorial, συνολικά την εφημερίδα· μέσω αυτού, η Δημοκρατία τοποθετείται ταυτοτικά στη γενεαλογία της σκληρής λαϊκής Δεξιάς, που τολμά να παρέμβει δυναμικά προκειμένου να σταματήσει την εγκληματική στάση της Αριστεράς – τότε, και τώρα. Ιδιαίτερα το διαδεδομένο κατά τη μετεμφυλιακή περιόδο⁵ στοιχείο της μη συμπερίληψης των κομμουνιστών στον εθνικό κορμό, μέσω της αμφισβήτησης της ταυτότητάς τους, συναντάται και σε άρθρο γνωστού ακροδεξιού αρθρογράφου της εφημερίδας: ο Παναγιώτης Λιάκος αναφέρει σαφώς ότι τα Δεκεμβριανά ήταν μια σύγκρουση «μεταξύ της χώρας μας και των κομμουνιστών».⁶

Αν η λαϊκή Δεξιά και η Ακροδεξιά θέτουν ως διακύβευμα την εγρήγορση απέναντι στη διαχρονικά δολοφονική Αριστερά, ο κεντρώος και φιλελεύθερος χώρος εστιάζει στις χαμένες ευκαιρίες της χώρας για εκσυγχρονισμό λόγω των Δεκεμβριανών. Σε ένα χαρακτηριστικό άρθρο του, ο Πάσχος Μανδραβέλης, αφού αναφέρει πως τα Δεκεμβριανά ήταν αναπόφευκτα λόγω της θέλησης του Κ.Κ.Ε. να εγκαθιδρύσει «κομμουνιστική δικτατορία», τονίζει πως, χωρίς τον «εμφύλιο», η χώρα θα είχε αναπτυχθεί ομαλά και θα ήταν «μια κανονική δυτική χώρα, χωρίς τις προδικτατορικές ασχήμιες και τις μεταδικτατορικές αγκυλώσεις. Στον Εμφύλιο, που έχει τυπική έναρξη τον Δεκέμβριο του 1944, μπορούν να ανιχνευτούν οι περισσότερες από τις σημερινές κακοδαιμονίες της χώρας». Οι ευθύνες αυτές φυσικά ανήκουν στην Αριστερά, που κατατρύχεται από την αντίφαση της ταυτόχρονης θέλησης για υπεράσπιση και κατάλυση της δημοκρατίας.⁷ Έτσι, στο σχήμα αυτό, η διαχρονικά αντίθετη στον εκσυγχρονισμό και τη δημοκρατία Αριστερά προκάλεσε τον αιματηρό Εμφύλιο, που είχε ως αποτέλεσμα όχι μόνο την ανθρωπιστική καταστροφή, αλλά και την υστέρηση της Ελλάδας έναντι της Δύσης σε όλη τη μεταπολεμική περίοδο. Με αυτόν τον τρόπο, πλήττεται από τον Μανδραβέλη και η δαιμονοποιημένη από τον συγκεκριμένο χώρο Μεταπολίτευση («μεταδικτατορικές αγκυλώσεις» και «σημερινή κατάσταση»).

Στον χώρο της Αριστεράς, τα πράγματα είναι τελείως διαφορετικά: το Κ.Κ.Ε. διοργάνωσε εκδήλωση με τον χαρακτηριστικό τίτλο «70 χρόνια από τον ηρωικό Δεκέμβρη του ’44, σύγχρονα διδάγματα», ο κεντρικός λόγος της οποίας –εκφωνημένος από την Αλέκα Παπαρήγα– δημοσιεύτηκε στο portal του κόμματος και στον Ριζοσπάστη: τα Δεκεμβριανά θεωρούνται αναπόφευκτα και επισημαίνονται τα λάθη του κόμματος, με κατακλείδα ότι το τελευταίο ζημιώνεται όποτε καλείται να συμμετάσχει σε κυβέρνηση μαζί με αστικές (ή «αστικές») δυνάμεις – συμπέρασμα που ενδεχομένως έχει επικαιρικές προεκτάσεις.⁸ Η ριζοσπαστική/κινηματική Αριστερά κινείται σε διαφορετικές οδούς: στο πιο χαρακτηριστικό σχετικό άρθρο –από ένα νέο, και πολύ αξιόλογο, μέσο μάλιστα–, συγκροτείται μια πολύ ενδιαφέρουσα γενεαλογία των «Δεκέμβρηδων». Ο αρθρογράφος, ενόψει των εκδηλώσεων μνήμης για τον Αλέξανδρο Γρηγορόπουλο και εν μέσω της απεργίας πείνας του Νίκου Ρωμανού, συνδέει ευθέως τον Δεκέμβριο του 1944 με αυτόν του 2008 –χρησιμοποιώντας το καθιερωμένο σχήμα των γεγονότων του 2008 ως δεύτερων «Δεκεμβριανών»–, και στη συνέχεια με τον φετινό. 

Χρησιμοποιούνται, έτσι, γεωγραφικοί τόποι μνήμης των συγκρούσεων στην Αθήνα, για να δημιουργηθεί ένα νήμα αέναης ταξικής πάλης: το Πολυτεχνείο, τα Εξάρχεια, τα Πατήσια, ο Βύρωνας και η Καισαριανή αντιπαραβάλλονται στη Ρηγίλλης, στο Κολωνάκι και το Σύνταγμα· όπως το 1944 και το 2008, έτσι και φέτος «δύο διαφορετικοί και αντίθετοι κόσμοι συγκρούονται σαν να μη σταμάτησαν ποτέ».⁹ Η συγκρότηση αυτής της συμβολικής γεωγραφίας σφραγίζεται με τρεις φωτογραφίες που απεικονίζουν συγκρούσεις ή περιβάλλοντα σύγκρουσης το 1944, το 2008 και το 2014.

Ιστορικά αφιερώματα και ερμηνευτικά σχήματα

Στο υλικό που διέτρεξα, συνάντησα πολλά μεμονωμένα ιστορικά άρθρα. Θα επικεντρωθώ όμως στα αφιερώματα, όπου τα Δεκεμβριανά αναδεικνύονται ως συγκροτημένα σύνολα δημόσιας ιστορίας επιλεγμένα για να αναδείξουν ένα συγκεκριμένο φάσμα ιστορικών σχημάτων. Στο κάθε αφιέρωμα μπορεί κανείς να εντοπίσει, σε γενικές γραμμές, τα σχήματα που κυριαρχούν, και, συνεπώς, και τα εκάστοτε διακυβεύματα. Έτσι, στο αφιέρωμα των «Ενθεμάτων» της Αυγής της Κυριακής, ενόψει και του σχετικού συνεδρίου των Α.Σ.Κ.Ι. και του Φόρουμ Κοινωνικής Ιστορίας, απάντησαν σε ερωτήσεις σχετικά με τα Δεκεμβριανά ο Πολυμέρης Βόγλης, ο Ηλίας Νικολακόπουλος και η Ιωάννα Παπαθανασίου. Από τις απαντήσεις τους αναδεικνύεται ως κυρίαρχο μοτίβο ότι δεν πρέπει τα Δεκεμβριανά να διαβάζονται αναδρομικά, θεωρούμενα έτσι ως αναπόφευκτα και επιβεβαιώνοντας εκ των υστέρων την ούτως ή άλλως αναδρομική θεωρία των «τριών γύρων» που χρησιμοποιούν οι λεγόμενοι «αναθεωρητές» ιστορικοί.¹⁰ 

Οι τελευταίοι δεσπόζουν στο εκτενές ένθετο της Καθημερινής. Το ένθετο αυτό, 64 σελίδων, περιλαμβάνει 14 κείμενα υπό τη γενική επιμέλεια του Ευάνθη Χατζηβασιλείου. Ένα από τα κύρια μοτίβα είναι αυτό που συναντήσαμε, σε πιο οξεία μορφή, και στο κείμενο του Πάσχου Μανδραβέλη: τα Δεκεμβριανά ανέστειλαν την ομαλή εξέλιξη της Ελλάδας σύμφωνα με τα δυτικά πρότυπα και οδήγησαν σε καταστροφή πολλαπλών πολιτικών μερίδων. Όπως σημειώνει ο επιμελητής της έκδοσης: «Η Ελλάδα του 1944 βρισκόταν σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι. Και αν έγιναν επιλογές που οδήγησαν σε μια πολιτική καταστροφή, πρέπει να έχουμε τη δύναμη να αναγνωρίσουμε και τις δικές μας ευθύνες σε τούτο».¹¹ Στο ένθετο συναντούμε πολλά κείμενα που ακολουθούν αυτό το σχήμα στη μετριοπαθή του εκδοχή: τα Δεκεμβριανά αποτέλεσαν μια καταστροφή για όλους, καθώς ευνοήθηκαν ουσιαστικά μόνο οι ακραίοι φιλοβασιλικοί και οι δωσίλογοι, ενώ αποτράπηκε μια ευρύτερη συνεννόηση των φιλομεταρρυθμιστικων δυνάμεων με το Ε.Α.Μ.¹² Αντίθετα, μεγάλο ποσοστό των κειμένων υιοθετεί μια σκληρότερη αντικομμουνιστική λογική, θεωρώντας –σε αντίθεση με όσα δηλώνονται από τον επιμελητή στην εισαγωγή– τα Δεκεμβριανά αναπόφευκτα ή και προσχεδιασμένα. 

Αυτά τα κείμενα, που ανήκουν στον σκληρό πυρήνα του λεγόμενου «νέου κύματος», εστιάζουν επίμονα στην άποψη πως το Κ.Κ.Ε. ήδη από τα μέσα ή και την από αρχή της Κατοχής είχε ως στόχο να καταλάβει την εξουσία με τη βία ή με την απειλή βίας.¹³ Αποκορύφωμα αποτελεί το κείμενο του Στάθη Καλύβα, το οποίο αφιερώνεται σχεδόν αποκλειστικά στην «κόκκινη βία» και στο οποίο είναι χαρακτηριστικό πως το ψυχρό επιστημονικό ύφος μετατρέπεται σε περιγραφικό και γλαφυρό όταν στοχεύει στο να ενεργοποιήσει την απέχθεια ή τον εκνευρισμό του αναγνώστη για τις «εγκληματικές πράξεις» της Αριστεράς.¹⁴

Χαρακτηριστικό είναι ότι το αφιέρωμα του περιοδικού Athens Review of Books περιλαμβάνει σχεδόν τους ίδιους συμμετέχοντες με εκείνο της Καθημερινής, ακολουθώντας και την ίδια επιχειρηματολογία: επανέρχεται το σχήμα της συντριβής των μετριοπαθών δυνάμεων και του Ε.Α.Μ. προς όφελος των βασιλοφρόνων και των δωσιλόγων,¹⁵ τα Δεκεμβριανά αντιμετωπίζονται ως «έκρηξη ηφαιστείου» που κατέστρεψε ό,τι υπήρχε γύρω της,¹⁶ ενώ ο Νίκος Μαραντζίδης υποστηρίζει, όπως και στο ένθετο της Καθημερινής, ότι το Κ.Κ.Ε. σχεδίαζε εξαρχής την κατάληψη της εξουσίας με τη βία ή με την απειλή αυτής, επειδή αυτή ήταν η λογική του ως κομμουνιστικό κόμματος σε εκείνες τις συνθήκες.¹⁷ Κοινό σχήμα είναι πως το Κ.Κ.Ε. υποτίμησε τους αντιπάλους του και υπερτίμησε τις δικές του δυνάμεις.

Το αφιέρωμα του Βήματος ακολουθεί μια λιγότερο στοχευμένη λογική. Αν και δεν είναι τόσο εκτενές και συγκροτημένο ως προς το διακύβευμα όσο εκείνο της Καθημερινής, εντούτοις προκύπτει από αυτό μια ενδιαφέρουσα μεθοδολογική πτυχή: μεγάλος αριθμός συμμετεχόντων επιμένει στην ανάδειξη των Δεκεμβριανών ως μιας σύγκρουσης που δεν ήταν σε καμία περίπτωση αναπόφευκτη ή προσχεδιασμένη, αλλά που βασιζόταν σε δομές και παράγοντες που εδράζονταν σε προηγούμενες περιόδους (λ.χ. στην Κατοχή και στον Μεσοπόλεμο). Έτσι, η σύγκρουση ιστορικοποιείται και αναδεικνύεται ως πολυπαραγοντικό φαινόμενο.¹⁸

Οι χρήσεις και οι ερμηνείες του παρελθόντος οργανώνονται με διαφορετικούς τρόπους ανάλογα με το είδος που υπηρετούν. Σε κάθε περίπτωση όμως, η παραγωγή υλικού με βάση τα Δεκεμβριανά διατήρησε ως βάση τα αντιληπτικά σχήματα του παρελθόντος, τα οποία σχετίζονται άμεσα, όπως πάντοτε, με την πολιτική αντίληψη και τις δεσμεύσεις του παρόντος. Έτσι, εντοπίζονται συγγένειες ανάμεσα σε κείμενα διαφορετικών ειδών (λ.χ. το σχήμα των Δεκεμβριανών ως αιτία μη εκσυγχρονισμού της Ελλάδας) και διαφορετικών στοχεύσεων. Άλλωστε, η δημόσια ιστορία αποτελεί ένα corpus ετερόκλητων πηγών, τα οποία ως σύνολο επηρεάζουν, αλλά και επηρεάζονται από την ιστορική κουλτούρα του παρόντος: η συγκρότηση της συγκρουσιακής γενεαλογίας των Δεκέμβρηδων είναι μεν αντιδιαμετρικά αντίθετη με τη ρητορεία περί της Αριστεράς που καραδοκεί για την πρόκληση νέων Δεκεμβριανών και με τη φιλελεύθερη καταγγελία για συμπίεση των μετριοπαθών δυνάμεων ανάμεσα στους αντιμαχόμενους, αλλά όλες αυτές οι προσεγγίσεις αποτελούν διαφορετικές χρήσεις και αναγνώσεις ενός διχαστικού, αν μη τι άλλο, παρελθόντος που δεν θέλει να παρέλθει. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια πως η ανάλυση των χρήσεων του παρελθόντος οφείλει να τις αντιμετωπίσει όλες ως ισάξιες· σημαίνει όμως ότι το πρώτο βήμα προς τη γόνιμη μελέτη του τρόπου με τον οποίο οι κοινωνίες συγκροτούν τις συλλογικές τους εικόνες για το παρελθόν είναι η απόρριψη μιας απόλυτης οντολογίας του παρελθόντος και η συνειδητοποίηση πως το παρελθόν είναι πάνω απ’ όλα «ένα πρόγραμμα για το παρόν».<sup>19

__________</sup>

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Barry Schwartz, «Memory as a cultural system: Abraham Lincoln in World War II», American Sociological Review, τόμ. 61, τχ. 6 (Οκτώβριος 1996), σ. 908-927, ιδ. σ. 911-912.

2. Για τη διάκριση του ιστορικού (historical) από το πρακτικό (practical) παρελθόν, βλ. Hayden White, «The practical past», Historein 10 (2010), σ. 10-19.

3. Σύμφωνα με αυτή την άποψη –της οποίας τις ρίζες ιστορικοί, όπως ο Πολυμέρης Βόγλης, εντοπίζουν στο έργο του Chris Woodhouse Το μήλον της έριδος (1948) και σε αυτό του Ευάγγελου Αβέρωφ Φωτιά και τσεκούρι (1974)– το Κ.Κ.Ε. επιδίωξε σε τρεις «πράξεις» ή «γύρους» να καταλάβει την εξουσία: κατά τις κατοχικές συγκρούσεις με τις άλλες αντιστασιακές οργανώσεις και ιδίως με τον Ε.Δ.Ε.Σ., στα Δεκεμβριανά, και στον «συμμοριτοπόλεμο» του 1946-49. Στο σχήμα αυτό, η δεκαετία του 1940 νοείται ως ένας συνεχής πόλεμος με ευθύνη του Κ.Κ.Ε. 

4. «Τα Δεκεμβριανά της Αριστεράς», Δημοκρατία (3.12.2014, http://goo.gl/uJz6Zj – προσπελάστηκε στις 15.12.2014).

5. Βλ. σχετικά Δέσποινα Παπαδημητρίου, Από τον λαό των νομιμοφρόνων στο έθνος των εθνικοφρόνων. Η συντηρητική σκέψη στην Ελλάδα 1922-1967, Σαββάλας, Αθήνα 2007.

6. Παναγιώτης Λιάκος, «Η ένοπλη μάχη του έθνους με το ΚΚΕ και οι κρυφές ελπίδες του Γ΄ Ράιχ», Δημοκρατία (28.11.2014, http://goo.gl/84hGVC).

7. Πάσχος Μανδραβέλης, «Ο μαύρος Δεκέμβρης», Η Καθημερινή (7.12.2014).

8. «Η ομιλία της Αλέκας Παπαρήγα στην εκδήλωση της ΚΕ του ΚΚΕ για τα 70 χρόνια από τον ηρωικό Δεκέμβρη του ’44», 902.gr (3.12.2014, http://902.gr/node/56521#/0).

9. Κώστας Φουρίκος, «Μια χώρα, μια ανάσα. Τριήμερο μάχης για ελευθερία, αξιοπρέπεια και ελπίδα», Το Περιοδικό (5.12.2014, http://goo.gl/i0D0y1 – η υπογράμμιση δική μου).

10. Η Αυγή της Κυριακής, «Ενθέματα» (7.12.2014). Έμφαση στο ζήτημα της ενδεχομενικότητας σχετικά με τα Δεκεμβριανά και στη συνέντευξη που παραχώρησαν στον ΧΡΟΝΟ οι ιστορικοί Κωστής Καρπόζηλος, Κωστής Κορνέτης και Δημήτρης Κουσουρής: http://chronosmag.eu/index.php/e-s-p-e.html.

11. Ευάνθης Χατζηβασιλείου, «Αθήνα, Δεκέμβριος 1944: Κρίσιμη καμπή στην ελληνική ιστορία», στο Ευάνθης Χατζηβασιλείου (επιμ.), 70 Χρόνια από τα Δεκεμβριανά, Η Καθημερινή, ένθετο (14.12.2014), σ. 5.

12. Αυτή η προσέγγιση ενδεικτικά στα κείμενα του ένθετου: Ευ. Χατζηβασιλείου, «Τα διλήμματα της Απελευθέρωσης», Χατζηβασιλείου (επιμ.), ό.π., σ. 17-21· Ιάκωβος Μιχαηλίδης, «Τα Δεκεμβριανά εκτός Αθήνας», Χατζηβασιλείου (επιμ.), ό.π., σ. 43-46· Παναγιώτης Δελής, «Η Συμφωνία της Βάρκιζας», Χατζηβασιλείου (επιμ.), ό.π., σ. 51-56.

13. Βλ. κατεξοχήν το κείμενο του ένθετου: Στάθης Καλύβας και Νίκος Μαραντζίδης, «Τι ήταν τα Δεκεμβριανά;», Χατζηβασιλείου (επιμ.), ό.π., σ. 61-65. Για μια (οξεία) κριτική στους εκπροσώπους του ρεύματος αυτού, βλ. Thanasis D. Sfikas και Anna Mahera, «Does the Iliad need an Agamemnon version? History, politics and the Greek 1940s», Historein 11 (2011), σ. 80-98.

14. Στάθης Καλύβας, «Ένα “ελληνικό Κατύν”; Το ανθρώπινο κόστος των Δεκεμβριανών», στο Χατζηβασιλείου (επιμ.), ό.π., σ. 37-42. Για την εντυπωσιακή αλλαγή ύφους στο κείμενο βλ. ιδ. σ. 40-41.

15. Ευάνθης Χατζηβασιλείου, «Οι αστικές πολιτικές δυνάμεις: Τα Δεκεμβριανά ως καταστροφή», Athens Review of Books 57 (Δεκέμβριος 2014), σ. 48-49.

16. Γιάννης Ο. Ιατρίδης, «Τα Δεκεμβριανά: Μια ανασκόπηση», Athens Review of Books 57 (Δεκέμβριος 2014), σ. 43-45.

17. Νίκος Μαραντζίδης, «Δεκεμβριανά: Τα όρια της διπλής στρατηγικής του ΚΚΕ», Athens Review of Books 57 (Δεκέμβριος 2014), σ. 50-51.

18. Για την τάση αυτή βλ. ενδεικτικά τις συμβολές του Αντώνη Λιάκου, του Πολυμέρη Βόγλη και τη συνέντευξη του Μενέλαου Χαραλαμπίδη στον Γρηγόρη Μπέκο, Το Βήμα (7.12.2014, http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=657127).

19. Schwartz, ό.π., σ. 910.