Εργαλείο φόβου των πολιτών οι φάκελοι φρονημάτων

Στο πάνελ από αριστερά οι καθηγητές ιστορικοί Νίκος Κοκκομέλης, Ηλίας Νικολακόπουλος, Σία Αναγνωστοπούλου, ο εκδότης Ανδρ. Τσιλίρας και δεξιά ο συγγραφέας Βαγγ. Καραμανωλάκης, ιστορικός και ΓΓ των ΑΣΚΙ.

Παρουσιάστηκε στον ΕΕΣ Πατρών η έρευνα του καθηγητή Βαγγ. Καραμανωλάκη, από τρεις διδάκτορες Ιστορίας

Στην παρουσίαση του βιβλίου, του Βαγγ. Καραμανωλάκη, αναπληρωτή καθηγητή της Θεωρίας και Ιστορίας της Ιστοριογραφίας στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας και Πρόεδρου του Ιστορικού Αρχείου του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γενικού Γραμματέα του Δ.Σ. των ΑΣΚΙ, που έγινε στις 16-11-2019, στην αίθουσα του ΕΕΣ Πατρών, από Νίκο Κοκκομέλη, ιστορικό, διδάσκοντα στο Πανεπιστήμιο Πατρών, τον Ηλία Νικολακόπουλο, ομ. καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο ΕΚΠΑ και την  Σία Αναγνωστοπούλου, ιστορικό, βουλευτής ΣΥΡΙΖΑ, τ. αν.Υπ.Εξ., τονίστηκε το δίλημμα που ανέκυψε στους ιστορικούς αν πρέπει να προχωρήσει η καύση ή όχι, μετά την ανακοίνωση από την συγκυβέρνηση ΝΔ - ΣΥΝ της αναγγελίας καταστροφής των φακέλων κοινωνικών φρονημάτων  στο καμίνι της Χαλυβουργικής κάτι που είχε επιχειρηθεί και το 1984 από την κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ, αλλά μετά από αντιδράσεις ανεβλήθη.

«Τον Αύγουστο του 1989, λίγους μήνες πριν την πτώση του Τείχους και ενώ η ελληνική κοινωνία συγκλονιζόταν από το σκάνδαλο Κοσκωτά, η κυβέρνηση Ν.Δ.-ΣΥΝ, η μοναδική κυβέρνηση συνεργασίας Δεξιάς-Αριστεράς στον 20ό αιώνα, αποφάσισε την καύση περίπου 17.500.000 ατομικών φακέλων κοινωνικών φρονημάτων που διατηρούσε η Ασφάλεια. Κάτι που ήταν πρωτόγνωρο και αφάνταστο στην Ιστορία άλλων λαών, με παρόμοιο τραυματικό παρελθόν. Έτσι η Ελλάδα, στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου, έγινε η πρώτη και μόνη διεθνώς χώρα που προχώρησε στην καταστροφή αυτής της σκοτεινής κληρονομιάς ενός αυταρχικού παρελθόντος» είπε ο συγγραφέας Βαγγ. Καραμανωλάκης, κατά την παρουσίαση του βιβλίου του «Ανεπιθύμητο παρελθόν, οι φάκελοι κοινωνικών φρονημάτων στον 20ό αι. και η καταστροφή τους».

Ωστόσο το ερώτημα που τέθηκε ήταν ποιοί ήσαν  οι λόγοι που οδήγησαν στη συγκεκριμένη εξαίρεση, σε σχέση με τη διεθνή εμπειρία; Κάτι που διαπραγματεύεται ο συγγραφέας στο βιβλίο του ως μια ιστορία των όσων γέννησαν ελπίδων ή δεινών γέννησαν οι φάκελοι, όλων εκείνων που οδήγησαν στην ανοχή ή και στην επιδοκιμασία της ελληνικής κοινωνίας έναντι της καταστροφής. Είναι μια προσπάθεια κατανόησης της καύσης τους ως ορόσημο της ολοκλήρωσης ενός πρώτου κύκλου διαχείρισης του πολλαπλά τραυματικού και διχαστικού μεταπολεμικού και μετεμφυλιακού παρελθόντος.

Ο συγγραφέας επιχειρεί να κατανοήσει την καύση μέσα από δύο διαδρομές. Μελετώντας καταρχάς την ιστορική διαδρομή των φακέλων, τη μεσοπολεμική συγκρότηση και την κυριαρχία τους έως το τέλος της χούντας, μέσα από μια σειρά από παραδείγματα με χαρακτηριστικότερο εκείνο του φακέλου του Λεωνίδα Κύρκου. Κατά δεύτερο λόγο μελετώντας τη δημόσια συζήτηση που προκάλεσε η αναγγελία της καταστροφής τους το 1989: τις αντιδράσεις πολιτικών, ιστορικών και αγωνιστών, αντιδράσεις συνδεδεμένες με τους φόβους και τις νοοτροπίες που καλλιέργησαν στην ελληνική κοινωνία οι φάκελοι, παραμένοντας πάντα ένα παρελθόν-παρών.

Τριάντα χρόνια πριν, μέσα στον καπνό των καμένων φακέλων από την υψικάμινο της Χαλυβουργικής έσμιξαν φόβοι, τραυματικές μνήμες, κουτσουρεμένες ζωές, μαζί με ελπίδες και νέους ορίζοντες προσδοκιών που γεννούσε το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Γι’ αυτά μιλά ο συγγραφέας, ξαναδιαβάζοντας την ιστορία της μεταπολεμικής κυρίως Ελλάδας, για το αρχείο και τη μνήμη, για ένα τραυματικό παρελθόν, το οποίο, καταστράφηκε πλέον ως ανεπιθύμητο.

Χαρακτηριστικά αναφέρθηκε, από τον κ. Ηλ. Νικολακόπουλου, απ΄ όσο γνωρίζουμε πια, μελετώντας και τον διασωθέντα φάκελο του Λεωνίδα Κύρκου, για το έργο της συντήρησης των φακέλων με στοιχεία, δούλεψε ολόκληρος μηχανισμός, από τον περιπτερά της γειτονιάς, τον μανάβη και γενικά μέχρι ένα μεγάλο τμήμα της κοινωνίας.

Η διατήρησής τους κυρίως αποσκοπούσε στην συντήρηση του τρόμου στην κοινωνία την οποία ήθελαν  υποταγμένη είπε η Σία Αναγνωστοπούλου, ενώ και από τους άλλους ομιλητές εκφράστηκε η βεβαιότητα πως το περιεχόμενό τους αποτελούνταν από ήδη γνωστά στοιχεία που αρχειοθετούνταν από τις αστυνομικές αρχές με την συνδρομή πληροφοριοδοτών. Οι οποίοι όμως δεν αναφέρονται στους φακέλους, ενώ την... προσφορά τους  καταγράφει ο εκάστοτε αστυνομικός επωνύμως, αλλά  χωρίς να αναφέρει αυτούς.

Από αυτή την άποψη η διατήρηση των φακέλων δεν είχε να προσφέρει κάτι ιδιαίτερο, πέρα από την ικανοποίηση του δημοκρατικού αισθήματος κάθε πολίτη, να γνωρίζει τι αρχειοθετεί γι αυτόν η πολιτεία, χωρίς να έχει γνώση ο ίδιος!

Ωστόσο το τόσο πόσο διλημματικά επέδρασε η καύση των φακέλων, φάνηκε στις αναστολές των ιστορικών, ππυ από την μία ήθελαν να τελειώνει ολοκληρωτικά ην κοινωνία με αυτό το τρομοκρατικό όπλο, αλλά από την άλλη, -όπως είπε η Σία Αναγνωστοπούλου, αναφέροντας το προσωπικό της δίλημμα- θα χάνονταν ένα μεγάλο κομμάτι ιστορικών στοιχείων.

Αυτά πέραν από την νοηματοδότηση μίας ανάγκης δικαίωσης των πολιτών, που ζητούσαν να καεί ο μυστηριώδης φάκελος-φόβητρο που συντηρούσε η Αστυνομία γι αυτούς, ο οποίος ακολουθούσε τον πολίτη σε κάθε βήμα του βίου του, καθώς τον έβρισκε μπροστά του ο ίδιος με την ανάγκη να εξασφαλίσει πιστοποιητικό κοινωνικών φρονημάτων  για να του επιτραπεί η εργασία στο Δημόσιο, ή να μην υποστεί δίωξη στον Στρατό κι ακόμη για να του επιτραπεί η έξοδος από την χώρα με ότι αυτά σήμαιναν, ιδιαίτερα στην περίοδο της χούντας των Συνταγματαρχών, αν και όπως είναι ήδη γνωστό οι φάκελοι ξεκίνησαν από τον Μεσοπόλεμο με το ιδιώνυμο του Βενιζέλου κια έγινε πιο εμπεριστατωμένο το φακέλωμα με την επιβολή της μεταξικής δικτατορίας.

Από κει κι έπειτα πήραν τον δρόμο τους με την συμβολή κι άλλων παρακρατικών μηχανισμών, κατά την Κατοχή, την απελευθέρωση, τον Εμφύλιο και μέχρι την ημέρα της καύσης τους.

Ωστόσο όπως ανέφερε ο Ηλ. Νικολακόπουλος, οι φάκελοι που κάηκαν δεν ήσαν οι μοναδικοί. Διατηρούνται τέτοιο σε άλλες αρχειοθήκες, όπως των Ενόπλων Δυνάμεων, των  Επιτροπών αναγνώρισης αγωνιστών Εθνικής Αντίστασης, με τα στοιχεία που οι ίδιοι υπέβαλαν και σε άλλες υπηρεσίες. Ενώ στις περισσότερες περιπτώσεις για να έχουν έργο απασχόλησης οι κατασκευασμένοι μηχανισμοί, φόρτωναν τους φακέλους με αποδελτιωμένα στοιχεία από δημοσιεύσεις του Τύπου, στοιχεία δηλαδή ήδη γνωστά. 

(Το βιβλίο κυκλοφορεί σε β΄ έκδοση από το ΘΕΜΕΛΙΟ και παρουσιάστηκε με την συνδρομή των πατραϊκών εκδόσεων ΔΟΝΤΙ).