Νίκος Ζαχαριάδης: Μύθος και πραγματικότητα

Ο Ν. Ζαχαριάδης (στη μέση) στο συνέδριο της σλαβομακεδονικής οργάνωσης, το 1950.

Του ΤΑΣΟΥ ΤΡΙΚΚΑ

• Ήθελε να μοιάζει του Στάλιν. Το πνεύμα του Διαφωτισμού και του ουμανισμού, που είχε επηρεάσει τον Μάρξ και τον Ένγκελς και που είχε διαποτίσει τη σκέψη τόσων άλλων κομμουνιστών της βάσης και της κορυφής, του ήταν εντελώς ξένο. Ο Στάλιν είχε ενστερνιστεί ένα δόγμα που βρισκόταν στον αντίποδα - το μεσαιωνικό δόγμα των Ιησουιτών: ''Ο σκοπός αγιάζει τα μέσα''. Δόγμα θρησκευτικό, που εφαρμόζεται και στο πεδίο της πολιτικής, καθώς εκφράζει με εκπληκτική ενάργεια την αντίληψη της προτεραιότητας της τακτικής απέναντι στην στρατηγική.

Το ανάστημα ενός πολιτικού ηγέτη μπορεί να μετρηθεί -να κριθεί- με πολλούς τρόπους. Ένας από αυτούς είναι και η αντοχή του απέναντι στην αδυσώπητη κοινή μοίρα της λήθης. Η διατήρηση της μνήμης του Νίκου Ζαχαριάδη στη συλλογική συνείδηση μέρους της Αριστεράς (και όχι μόνον), που εκδηλώνεται αυτόν τον καιρό, τεκμηριώνει την εκτίμηση ότι υπήρξε ένας από τους σημαντικούς πολιτικούς ηγέτες, που άφησε ισχυρό αποτύπωμα στην Ιστορία του τόπου.

Η αναγνώριση αυτή δεν συνεπάγεται αναγκαστικά την επιχειρούμενη από ορισμένους αναπαλαίωση, ούτε, πολύ περισσότερο, την επικύρωση του αφηγήματος για τον Ζαχαριάδη, που κατασκευάσθηκε από τον ίδιο και τους φανατικούς οπαδούς του, το οποίο αναφέρεται τόσο στα συμβάντα της εποχής του όσο και στον προσωπικό του ρόλο στην εκδίπλωσή τους. 

Το αφήγημα αυτό, αν δεν αντιπαρατεθεί στη συγκεκριμένη ιστορική πραγματικότητα, θα διαιωνίζει έναν μυθικό Ζαχαριάδη, σύστοιχο με άλλους μύθους της περιόδου της ''προσωπολατρίας''. Ο ιστορικός μύθος θα ενισχύεται, θα μετατρέπεται σε ανιστόρητο δράμα, όπου ο τρανός μεγάλος αρχηγός, ο ''θύων και απολλύων'', θα παρουσιάζεται, όσον αφορά το δεύτερο μέρος της πολιτικής του διαδρομής (το ''μεταπτωτικό'' μέρος), ως αξιολύπητο, ανυπεράσπιστο, τραγικό θύμα διώξεων εξαιτίας της τόλμης του να υπερασπισθεί την αυτοτέλεια του ΚΚΕ.

Ο αληθινός Ζαχαριάδης

Εμβληματική μορφή της Αριστεράς. Γενναίος αγωνιστής, ανυποχώρητος απέναντι στις διώξεις του ταξικού αντιπάλου (''το μπουντρούμι δεν τον λυγά'', όπως λέει και το σχετικό τραγούδι), αδιάλλακτος στην υπεράσπιση των απόψεών του, φλογερός κομμουνιστής (με το δικό του -και πολλών άλλων- τρόπο), μαχητικός πατριώτης (το ιστορικό ''γράμμα'' του υπήρξε προσκλητήριο σάλπισμα για τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα): Η μία πλευρά. Και η άλλη: Εγωιστής, αλαζόνας, αμοραλιστής, χωρίς δισταγμούς απέναντι στους εσωκομματικούς αντιπάλους του, έτοιμος να χρησιμοποιήσει κάθε μέσο, από την ηθική ώς τη φυσική τους εξόντωση. Ο εγωκεντρισμός, η ισχυρή ροπή προς τον τυχοδιωκτισμό και η πεποίθηση στο ''αλάθητο'' των παρορμητικών επιλογών του προξένησε μεγάλα δεινά στο λαϊκό κίνημα.

Το αφήγημα για τον Ζαχαριάδη είναι ''στα μέτρα'' της κυρίαρχης διάστασης της προσωπικότητάς του, που διαπλάσθηκε από τα νεανικά του χρόνια στις σοβιετικές κομματικές σχολές, χοάνες ανακατασκευής συνειδήσεων, αληθινά εργαστήρια διαμόρφωσης ενός ''νέου ανθρώπου'', σφραγισμένου από ένα κράμα αχρειότητας και γενναιοφροσύνης. Ο πήχης είναι ανεβασμένος πολύ ψηλά - ή μήπως χαμηλά; Από τις μυλόπετρες των μηχανισμών, που αλέθουν αδιάκοπα, βγαίνει μιας νέας μορφής αλλοτρίωση. 

Την περιγράφει ο ίδιος ο Ζαχαριάδης: ''...Ο πιο συνεπής, ο πιο πρωτοπόρος λαϊκός αγωνιστής στον αιώνα μας [είναι] ο μπολσεβίκος, που συγκεντρώνει εκείνο το δυνατό, το υποδειγματικό, το ξεχωριστό και το απαράμιλλο. Ποιο είναι το βασικό γνώρισμά του; Η απόλυτη, δίχως καμία επιφύλαξη, πίστη στην υπόθεση, στα ιδανικά που πρεσβεύει το Κόμμα'' (''ο κομμουνιστής λαϊκός αγωνιστής'', μέλος του ΚΚΕ). Ποια, αλήθεια, μπορεί να είναι η θέση αυτού του ανυπέρβλητου κομματικού ''υποδείγματος'' στο ουμανιστικό σύμπαν των οραμάτων και των αγώνων για την ελευθερία και τη χειραφέτηση του ανθρώπου;

Ο Ζαχαριάδης υπήρξε γνήσιο τέκνο του Στάλιν. Ήταν απόλυτα αφοσιωμένος σ' αυτόν, προσπαθούσε να βαδίσει στα ίχνη του και πάσχιζε με όλες του δυνάμεις να μπολιάσει όλο το ΚΚΕ με τη δική του περίπου θρησκευτική πίστη στην ''πατρίδα του σοσιαλισμού'' και στον μεγάλο Στάλιν. Για τον Ζαχαριάδη ο Στάλιν ήταν η προσωποποίηση της ΕΣΣΔ και του ΚΚΣΕ, που τον ηγετικό του ρόλο αναγνώριζε και σεβόταν απεριόριστα. Ποτέ δεν έκρυψε ότι και ο ίδιος ήταν μέλος του ΚΚΣΕ, στο οποίο όφειλε αυτός, ο αρχηγός του ΚΚΕ, να λογοδοτεί για τις ενέργειές του, για τις οποίες έφερε ευθύνη - μια ευθύνη δοτή.

Ήθελε να μοιάζει του Στάλιν. Το πνεύμα του Διαφωτισμού και του ουμανισμού, που είχε επηρεάσει τον Μάρξ και τον Ένγκελς και που είχε διαποτίσει τη σκέψη τόσων άλλων κομμουνιστών της βάσης και της κορυφής, του ήταν εντελώς ξένο. Ο Στάλιν είχε ενστερνιστεί ένα δόγμα που βρισκόταν στον αντίποδα - το μεσαιωνικό δόγμα των Ιησουιτών: ''Ο σκοπός αγιάζει τα μέσα''. Δόγμα θρησκευτικό, που εφαρμόζεται και στο πεδίο της πολιτικής, καθώς εκφράζει με εκπληκτική ενάργεια την αντίληψη της προτεραιότητας της τακτικής απέναντι στην στρατηγική.

Γράφει για τον Στάλιν ο György Lukács: ''Το επίκεντρο των μεθόδων που χρησιμοποιούσε ο Στάλιν πρέπει να αναζητηθεί στην προτεραιότητα που απέδιδε στην τακτική έναντι της στρατηγικής και, a fortiori, έναντι των γενικών τάσεων ανάπτυξης της ανθρωπότητας''. 

Χαρακτηριστικό του Στάλιν, συμπληρώνει ο Lukács (στο έργο του ''Σοσιαλισμός και εκδημοκρατισμός''), ήταν η καθυπόταξη της θεωρητικής σκέψης στις πρακτικές ανάγκες της στιγμής, η παραγνώριση της διάστασης του συνόλου μιας ιστορικής διαδικασίας, με τις κύριες τάσεις και αντιφάσεις της. Και φέρνει το παράδειγμα του γερμανοσοβιετικού συμφώνου του 1939, το οποίο, ενώ ήταν (κατά τη γνώμη του) ορθή κίνηση από τη σκοπιά της τακτικής, είχε ολέθριες συνέπειες στο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα.

Στον τακτικισμό του Ζαχαριάδη, πρόσθετη ένδειξη της σταλινικής γενεαλογίας του, επικεντρώθηκε άρθρο του γράφοντος, που δημοσιεύθηκε στην ''Αυγή''. Αναφέρεται σ' αυτό το θέμα της αποχής από τις εκλογές του 1946. Επιλογή κατ' εξοχήν στρατηγικής σημασίας, η απόφαση για την αποχή εγγράφεται στην προοπτική του ένοπλου αγώνα. Ο Ζαχαριάδης αναγνωρίζει -εκ των υστέρων- το λάθος της αποχής, το χαρακτηρίζει όμως ''λάθος τακτικής'', το οποίο ''μεγαλοποιούν οι οπορτουνιστές'', επειδή ''είχαν αυταπάτες ότι εμείς μπορούσαμε να πάμε κοινοβουλευτικά, ομαλά'' (Εισήγηση στην 3η Συνδιάσκεψη). Ίσως να ήταν ειλικρινής η δήλωσή του αυτή, και ο τακτικισμός του να τον είχε οδηγήσει στην απόφαση να πάει ''βλέποντας και κάνοντας'', με διακηρυγμένους στόχους την ''εθνική συμφιλίωση'' αλλά και την ''ένοπλη αυτοάμυνα''.

Από το ζαχαριαδικό αφήγημα απουσιάζει εντελώς το ζήτημα του ρόλου της σοβιετικής εξωτερικής πολιτικής και του ''διεθνούς κέντρου'' (Κ.Δ. ώς τον Απρίλιο του 1943 και ΚΚΣΕ έπειτα) στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο Ζαχαριάδης αποκρύπτει επιμελώς αυτή τη δραματική διάσταση του ελληνικού προβλήματος. Η θέση του στο ελληνικό και το διεθνές κομμουνιστικό κίνημα αποκλείει την έλλειψη πληροφόρησής του, ύστερα από την επιστροφή του στην Ελλάδα, για τη ''γραμμή'' του ''διεθνούς κέντρου''. 

Ο Σιάντος (που δεν ήταν χαφιές), ο Ιωαννίδης, ο Ρούσσος και τα άλλα μέλη της τότε ηγεσίας του ΚΚΕ, που στοχοποιούνται από τον γραμματέα του, ασφαλώς δεν ήταν απαλλαγμένοι από ευθύνες για την ενδοτικότητα απέναντι στους Άγγλους, για την υπαγωγή του ΕΛΑΣ στο ''Συμμαχικό Στρατηγείο της Μέσης Ανατολής'', για τις συμφωνίες του Λιβάνου και της Καζέρτας, για την τραγελαφική πολιτική στα Δεκεμβριανά. 

Όμως, χωρίς αυτό να αποτελεί ελαφρυντικό, οι ηγέτες του ΚΚΕ και του ΕΑΜικού κινήματος ενεργούσαν στο πλαίσιο της ''γραμμής'' που εκπορευόνταν από την Κομμουνιστική Διεθνή και το ΚΚΣΕ. Γνώριζαν, αντιλαμβάνονταν αυτή τη ''γραμμή'', πίστευαν στην ΕΣΣΔ και είχαν εσωτερικεύσει με απόλυτο τρόπο ως υπέρτατο χρέος τη συμβολή τους στην υπεράσπισή της και τη νίκη της στον πόλεμο.

Δεν ήταν άλλωστε οι μόνοι. Και οι άλλοι ηγέτες των Κ.Κ. της κατεχόμενης Ευρώπης, με εξαίρεση τον Τίτο, έκαναν το ίδιο. Στην Ιταλία, όπου είχε διαμορφωθεί μετά την ανατροπή του Μουσολίνι ''ιστορικός συνασπισμός'' κομμουνιστών, σοσιαλιστών και άλλων αριστερών, συνασπισμός εξουσίας, πραγματοποιείται η στροφή του Σαλέρνο. Μετά την άφιξη του Τολιάττι από τη Μόσχα, το ΙΚΚ εισέρχεται στην ''κυβέρνηση εθνικής ενότητας'', υπό τον στρατάρχη Μπαντόλιο, που εγκατέστησαν οι Αμερικανοί. Στη Γαλλία το ΓΚΚ, βασική δύναμη της ένοπλης αντίστασης στο εσωτερικό της χώρας, προσχωρεί τον Ιανουάριο του 1943 στην υπό την ηγεσία του Ντεγκώλ ''Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης''. 

Και ο Δημητρώφ παραγγέλνει, στις 20 Νοεμβρίου του 1942, στη Λαϊκή Επιτροπή Απελευθέρωσης της Γιουγκοσλαβίας (ΛΕΑΓ, αντίστοιχη με τη δική μας ΠΕΕΑ): ''Μην αντιμετωπίζετε τη ΛΕΑΓ ως είδος κυβέρνησης... Μην τη φέρνετε σε αντιπαράθεση με τη γιουγκοσλαβική κυβέρνηση στο Λονδίνο... Να έχετε υπ' όψη ότι η σοβιετική κυβέρνηση βρίσκεται σε κατάσταση συνομιλιών με τον Γιουγκοσλάβο βασιλιά και την [εξόριστη] κυβέρνηση... Μια ανοιχτή τοποθέτηση εναντίον της τελευταίας θα δημιουργήσει πρόσθετες δυσκολίες στις σχέσεις της ΕΣΣΔ με την Αγγλία και τις ΗΠΑ". 

Τελικά οι Γιουγκοσλάβοι κομμουνιστές αγνόησαν τις ''οδηγίες'' του γραμματέα της Κ.Δ. Αυτά συνέβησαν πριν ακόμα γίνει η αποκαλούμενη ''συμφωνία της Γιάλτας'', που θεωρείται ορόσημο. ''Στο παρόν στάδιο το ζήτημα είναι η υπεράσπιση των λαών από τη φασιστική υποδούλωση και όχι η σοσιαλιστική επανάσταση'', τονίζει, σωστά, η Κ.Δ.. Η δεινή θέση στην οποία είχε περιέλθει η ΕΣΣΔ στις αρχές του πολέμου εξηγεί και δικαιώνει τη θέση της Κ.Δ. και του ΚΚΣΕ. Όμως η θέση αυτή ίσχυσε σε όλη τη διάρκεια του πολέμου, ακόμα και όταν η πλάστιγγα άρχισε να γέρνει εναντίον των δυνάμεων του Άξονα, μετά την ήττα των χιτλερικών στο Στάλινγκραντ.

Από την τοποθέτηση σε δεύτερη μοίρα, σε ορισμένη φάση, των δυνατοτήτων μετεξέλιξης του πολέμου σε σοσιαλιστική επανάσταση ως τη θέση της Κ.Δ. ότι ''η φλυαρία για την παγκόσμια επανάσταση προσφέρει υπηρεσίες στον Χίτλερ και εμποδίζει τη διεθνή συνένωση όλων των αντιχιτλερικών δυνάμεων'' (Ρωσικά Κρατικά Αρχεία απ. 495/184) η απόσταση είναι πάρα πολύ μεγάλη. Δεν μπορεί να εξηγηθεί μόνο με βάση τις ιεραρχήσεις της πολεμικής συγκυρίας και τις ανάγκες της διαφύλαξης της συμμαχίας των ''Μεγάλων''. Υπάρχει και ο αντίλογος: ''Μέσα στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο αναπτυσσόταν ένας διεθνής εμφύλιος πόλεμος, με τεράστιες κοινωνικές επαναστατικές δυνατότητες. 

Ο σταλινισμός ωστόσο συνέχισε να γαντζώνεται από τη συμβατική ασφάλεια, από τη raison d' état [λογική του κρατικού συμφέροντος] και από τον ιερό εθνικό εγωισμό'' (Ι. Ντώυτσερ: ''Η ανολοκλήρωτη επανάσταση'', σελ. 91). Και ο αξέχαστος σύντροφός μας Σταύρος Καρράς, σε άρθρο του στη επιθεώρηση ''Θεωρία και Πολιτική'' (τχ.25/1978), πρόσθεσε τον δικό του αντίλογο, με αναφορά στα καθ' ημάς: ''[...] Το ΕΑΜικό κίνημα, κάτω από την αναμφισβήτητη ιδεολογική και πολιτική επιρροή του ΚΚΕ, πραγματοποιούσε μια αντιιμπεριαλιστική δημοκρατική επανάσταση με κατεύθυνση τον σοσιαλισμό, της οποίας πρώτος και αναγκαίος σταθμός ήταν η απελευθέρωση της χώρας από τους φασίστες κατακτητές [...]. 

Ακόμα και στα ασφυκτικά πλαίσια που δημιουργούσε η επιβολή μιας παγκόσμιας στρατηγικής από τον Στάλιν, ο οποίος δεν δίσταζε να παζαρεύει πίσω από τις πλάτες τους τις τύχες ολόκληρων λαών, υπήρχε η δυνατότητα, με βάση την τεράστια εσωτερική δυναμική του ΕΑΜικού κινήματος, να αναζητηθεί και να επιβληθεί μια διαφορετική εξέλιξη στην Ελλάδα, χωρίς αυτό να σημαίνει κάποια ανατροπή των βάσεων στις οποίες στηριζόταν τότε η παγκόσμια αντιφασιστική (αλλά και βαθιά αντιφατική) συμμαχία''.

Στον τρόπο της αντιμετώπισης αυτής της ''δυνατότητας για μια διαφορετική εξέλιξη'', παρά τη ''γραμμή'' του ''διεθνούς κέντρου'', εντοπίζονται οι ενδεχόμενες ευθύνες της ηγεσίας του ΚΚΕ και το ΕΑΜ. Από το ζαχαριαδικό αφήγημα το καίριο αυτό ζήτημα απουσιάζει εντελώς. Τίποτε πιο φυσικό για έναν αυθεντικό σταλινικό ηγέτη.

Πηγή: avgi.gr