Αρχείο Στ. Καλλέργη: Ψηφίδες από τον σχεδιασμό της σοσιαλιστικής πολιτείας

AΠΟ ΤΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΗΣ Βιβλιοθήκης του Μουσείου Μπενάκη κυκλοφορεί, τις επόμενες μέρες, ο τόμος «Αρχείο Σταύρου Καλλέργη: Ψηφίδες από τον σχεδιασμό της σοσιαλιστικής πολιτείας». Πρόκειται για τον αναλυτικό κατάλογο του αρχείου του έλληνα σοσιαλιστή σε επιμέλεια του ιστορικού Κωστή Καρπόζηλου, που ανασυνθέτει τη ζωή και τη δράση του, με πολλά άγνωστα στοιχεία. Από την εισαγωγή του επιμελητή, που αποτελεί μια πρωτότυπη αυτοτελή μελέτη, προδημοσιεύουμε το κομμάτι που αναφέρεται στα ύστερα χρόνια, της απόσυρσης και της ιδιώτευσης του Καλλέργη. Για τις ανάγκες της παρούσας δημοσίευσης, έχουν απαλειφθεί οι υποσημειώσεις.

Του ΚΩΣΤΗ ΚΑΡΠΟΖΗΛΟΥ

    (από τα ΕΝΘΕΜΑΤΑ)

Η εποχή της ιδιώτευσης (1900-1926). Η καθημερινότητα του Σταύρου Καλλέργη στο γύρισμα του 20ού αιώνα είχε μικρή συνάφεια με τους προσανατολισμούς της προηγούμενης ζωής του. Ο άνθρωπος που είχε περιγράψει τη «νοικοκυροσύνη» ως συνώνυμη της κοινωνικής καθυστέρησης μετατρεπόταν σε δραστήριο μεταπράτη με επεκτεινόμενες εμπορικές δραστηριότητες. Ύστερα από την απολογητικού ύφους Επιστολή του 1898 δεν υπάρχουν τεκμήρια που να αποκαλύπτουν ενδεχόμενες εσωτερικές ταλαντεύσεις που παρήγαγε αυτή η μεταβολή. Ο Καλλέργης πρέπει να συνειδητοποίησε νωρίς ότι η κρητική κοινωνία σε μικρό βαθμό αποδεχόταν τις κοινωνικές και πολιτικές του αντιλήψεις.[…].

Το «Εμποροπαραγγελιοδοχικόν Γραφείον Σταύρου Γ. Καλλέργη» στον Πάνορμο, προμήθευε καταστήματα στο Ρέθυμνο και το Ηράκλειο με τα προϊόντα της περιοχής: χαρούπια, λάδι, σαλιγκάρια και ελαιοπυρήνα. Το 1901 ο Καλλέργης επιχείρησε να διευρύνει τις δραστηριότητές του συνεργαζόμενος με τον ηρακλειώτη έμπορο Σπυρίδωνα Ιωάννου. Η συνεργασία αποσκοπούσε στην εισαγωγή υφασμάτων και ενδυμάτων της «ελληνικής βιομηχανίας» και στην εξαγωγή κρητικών αγροτικών προϊόντων στο ελληνικό κράτος. […].

Ο Σοσιαλιστής επανακυκλοφόρησε από τον Μάιο έως τον Ιούλιο του 1902 θυμίζοντας σε μεγάλο βαθμό την έκδοση του 1896: πρωτοσέλιδη εικονογράφηση, μεταφράσεις και κείμενα του Καλλέργη με σημαντικότερο την, σε συνέχειες, πραγματεία του περί «πρακτικού κοσμοπολιτισμού». Στις σελίδες του φιλοξενούνται ανακοινώσεις μη χαρτογραφημένων από την έρευνα συλλόγων, όπως ο κοινωνιστικός σύλλογος Αθηνών «Λαός», και μετρημένες εξωτερικές συνεργασίες, που δεν αναιρούν τον προσωποκεντρικό χαρακτήρα της όλης έκδοσης -- άλλωστε ο Καλλέργης συστηματικά επισημαίνει την απόφασή του να παραμείνει εκτός συλλόγων έως ότου ωριμάσουν οι προϋποθέσεις για την εμφάνιση σοσιαλιστικού κόμματος με παρουσία στην κοινοβουλευτική ζωή της χώρας. 

Στον Σοσιαλιστή του 1902 δεν λείπουν οι ενδιαφέρουσες ειδήσεις, όπως η εκλογή του προέδρου των καραγωγέων στη Βουλή τον Ιούλιο του 1902, τα τεκμήρια ιδεολογικής κινητικότητας, οι ενδείξεις αντοχής του παλαιού δικτύου συνδρομητών. Το σύνολο όμως αυτών σκιάζεται από τα προβλήματα του εκδότη. Με τα λόγια του «Γκίκα», του οποίου οι διάλογοι με τον «Παύλο» διανθίζουν τον Σοσιαλιστή από το 1890 έως το 1902, «τα οικονομικά μου, Παύλε, δεν πάνε καθόλου καλά· ευρίσκομαι εις μεγάλην στενοχωρίαν· τα έχω σκούρα».

Ο Σταύρος Καλλέργης όντως «τα είχε σκούρα». Η έκδοση του Σοσιαλιστή συμβάδιζε με την εκδίκαση προσφυγών των πιστωτών του -- κυρίως του Μπαλάσκα. Τον Ιούλιο η εφημερίδα κυκλοφόρησε για τελευταία φορά. Το 1894 η διακοπή της έκδοσης σχετιζόταν με τις διώξεις εις βάρος των σοσιαλιστών, το 1896 ενδεχομένως με τις ταυτόχρονες εξελίξεις στο Λαύριο, το 1902 εξαιτίας της προσωποκράτησης του Σταύρου Καλλέργη για χρέη. […].

Ύστερα από τα γεγονότα αυτά, ο Σταύρος Καλλέργης επέστρεψε οριστικά στο Χουμέρι Μυλοποτάμου. Εκεί παντρεύτηκε το 1908 τη Μαρία Γιακουμάκη, ενώ δραστηριοποιήθηκε εκ νέου στο εμπόριο, περιοριζόμενος στη διατήρηση ενός καταστήματος στο Χουμέρι και σε συναλλαγές με την πόλη του Ρεθύμνου. Ο προσανατολισμός αυτός σχετίζεται με την παρουσία στο Ρέθυμνο του αδερφού του Βασιλείου.

Η συστηματική αλληλογραφία των αδερφών αποκαλύπτει δύο διαφορετικούς κόσμους, που επιχειρούν στο όνομα των οικογενειακών σχέσεων να συνεταιριστούν. Ο Βασίλειος Καλλέργης το 1906 παντρεύτηκε την κόρη του μεγαλεμπόρου τού Ρεθύμνου Κωνσταντίνου Χαλκιαδάκη, εισερχόμενος έτσι στον επιχειρηματικό κόσμο με προνομιακούς όρους. Οι επιστολές του περιγράφουν την οικονομική και κοινωνική δραστηριότητα του εμπορικού οίκου Χαλκιαδάκη, την παρουσία των μελών του στις πολιτικές διεργασίες του νομού, την ανάληψη από τον ίδιο του ρόλου του προστάτη και συμβουλάτορα. Ο Βασίλειος Καλλέργης παρουσιάζεται ως ο επιτυχημένος και ορθολογικός εκπρόσωπος της οικογένειας. 

Στο άλλο άκρο, ο Σταύρος, του οποίου οι συνεισφορές στον διάλογο αυτό λανθάνουν, σκιαγραφείται μέσα από τις επιστολές του Βασιλείου ως ανώριμος και αναξιόπιστος – δίχως ωστόσο να υπάρχει η παραμικρή νύξη στις παλαιότερες σοσιαλιστικές του δραστηριότητες. Αν υπάρχει ένα θέμα που διατρέχει χρονολογικά την εξέλιξη της αλληλογραφίας τους είναι αυτό της είσπραξης του πατρικού επιδόματος, μία διαρκής υπόμνηση της αποτυχίας του Σταύρου Καλλέργη να διαχειριστεί την οικογενειακή περιουσία. Στις διακυμάνσεις αυτής της σχέσης, όπου δεν λείπουν οι προσεγγίσεις και οι ψυχρότητες, η αλληλοβοήθεια και οι εντάσεις, διαφαίνονται οι όροι της εμπορικής καθημερινότητας, οι πρακτικές διαστάσεις των συναλλαγών, η διάρθρωση ενός τμήματος της κρητικής κοινωνίας στην εποχή της ένωσης με το ελληνικό κράτος.

Η οικογενειακή καθημερινότητα διαπλέκεται σε ορισμένες περιστάσεις με την καθημερινότητα του «εθνικού αγώνα»: με την προετοιμασία ένοπλου «κινήματος», την έξαψη γύρω από τις ειδήσεις του Βαλκανικού πολέμου, τον ενθουσιασμό για την άφιξη του βασιλιά Κωνσταντίνου στα Χανιά. Στη συγκυρία εκείνη, η δημόσια τοποθέτηση του Σταύρου Καλλέργη «προς τας σοσιαλιστικάς εφημερίδας, συλλόγους, λέσχας, κέντρα, ομίλους και βουλευτάς Ευρώπης και Αμερικής» επιβεβαιώνει τη συμπόρευσή του με τους εθνικούς στόχους. 

Παράλληλα πρωταγωνιστεί στην ίδρυση ενός αλληλοβοηθητικού σκοπευτικού ομίλου στα χωριά του Μυλοποτάμου το 1910. Η λειτουργία του «Ψηλορείτη» θα πρέπει να εξεταστεί σε συνάρτηση με παράλληλες πρωτοβουλίες στα αστικά κέντρα του νησιού, όπως η ίδρυση της Πανελληνίου Σκοπευτικής Εταιρίας Ηρακλείου, ενώ σχετίζεται με την αναταραχή γύρω από το κρητικό ζήτημα -- το καταστατικό άλλωστε όριζε ότι ο σύλλογος αποσκοπούσε να προσφέρει υπηρεσίες στην «Πατρίδα».

Η υπόμνηση της παρουσίας της οικογένειας στους «εθνικούς αγώνες», που συγκροτούν ένα συνεχές από το 1866 έως το 1913, συνιστά μοτίβο των μεταγενέστερων αιτημάτων του Καλλέργη για την αντιμετώπιση των πιεστικών οικονομικών του προβλημάτων. Η οικογενειακή αλληλογραφία και τα παράλληλα τεκμήρια μαρτυρούν ότι στην ουσία οι εμπορικές του δραστηριότητες κατατρύχονταν από εκκρεμείς συναλλαγματικές, χρέη και δανεισμούς.

 Όσα γνωρίζουμε για τα τελευταία χρόνια του Σταύρου Καλλέργη μας παραδίδονται κυρίως στις αυτοβιογραφικές αναμνήσεις των παιδιών του -- του Σωκράτη και του Λυκούργου.

Η εικόνα ενός εσωστρεφούς, τρυφερού και αποτραβηγμένου ανθρώπου επιβεβαιώνει την αίσθηση ότι η τελευταία δεκαετία της ζωής του ήταν φορτωμένη από το άγχος του βιοπορισμού και τη μελαγχολία της ιδιώτευσης, τα ίχνη τους είναι εμφανή στο τελευταίο δημόσιο κείμενό του, τη διάλεξη «προς ομάδα του Κεντρικού Σοσιαλιστικού Συλλόγου». Το περιεχόμενό της έχει ήδη σχολιαστεί· αυτό που απομένει είναι η απορία για τους αποδέκτες και ειδικότερα για την υπόσταση της ομάδας αυτής του Κεντρικού Σοσιαλιστικού Συλλόγου. 

Ο Σταύρος Καλλέργης απευθυνόταν σε παλιούς «ομόφρονες»; Είναι εξίσου πιθανό να ήταν αυτός ο δικός του τρόπος να αναμετρηθεί με το παρελθόν του -- η κατάθεση μίας απολογιστικής κρίσης και μίας πολιτικής υποθήκης που συμπύκνωνε την πεποίθησή του ότι υπήρξε πρωτοστάτης στην κοινωνική εξέλιξη προς μία νέα ιστορική εποχή.