27-9-1941. Η Πάτρα στον καιρό της Κατοχικής Πείνας

 

Άρθρο του 

ΓΙΩΡΓΟΥ ΔΗΜ. ΜΟΣΧΟΥ(*)

με την ευκαιρία των 77 χρόνων από την ίδρυση του ΕΑΜ

Στις 27 Σεπτεμβρίου 1941, πριν 77 χρόνια, σαν σήμερα, με πρωτοβουλία του εξουθενωμένου από τις μεταξικές διώξεις ΚΚΕ και τριών μικρών προοδευτικών κομμάτων, του Σοσιαλιστικού Κόμματος, της ΕΛΔ και του Αγροτικού Κόμματος, ιδρύθηκε το ΕΑΜ.


Μέσα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα, το ΕΑΜ επιτέλεσε έναν από τους μεγαλύτερους άθλους στη νεότερη ελληνική ιστορία. Δημιούργησε έναν αξιόμαχο λαϊκό στρατό, που συγκρούστηκε με τις δυνάμεις του κατακτητή και καθήλωσε στην Ελλάδα ολόκληρες στρατιές, συμβάλλοντας στην τελική έκβαση του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Συγκρότησε ένα δυναμικό μαζικό κίνημα στις πόλεις και πέτυχε ιστορικές νίκες, όπως η ματαίωση της πολιτικής επιστράτευσης και η ακύρωση της παραχώρησης της Μακεδονίας στους Βούλγαρους, η άρνηση της αποστολής εργατών στα εργοστάσια της Γερμανίας, η αντιμετώπιση της εξοντωτικής πείνας, που στην Πάτρα επεβλήθη με ευθύνη της φασιστικής Ιταλίας κ.απ.

Η Ελλάδα, από τις 17 Μαΐου 1941, με διαταγή του Χίτλερ, χωρίζεται σε μερίδια Ιταλών, Γερμανών, Βουλγάρων. Η Πάτρα, η Πελοπόννησος, τα Επτάνησα, τα Δωδεκάνησα κι άλλες περιοχές, περιήλθαν στην κυριαρχία των Ιταλών. 

Έτσι στις 9 Ιουνίου, παρουσία του Ιταλού προξένου Τόγκερ γράφεται πρωτόκολλο παράδοσης της Πάτρας στην ιταλική κυριαρχία. Ο Γερμανός ταγματάρχης διοικητής της Πάτρας Χολτάι παραδίδει στον νέο διοικητή Ιταλό συνταγματάρχη Άκια. 

Και στις 19 Ιουνίου έρχονται από την Αθήνα στην Πάτρα για επιθεώρηση στρατεύματος ο Ιταλός Ανώτερος Διοικητής Ελλάδας και 11^ης Στρατιάς στρατηγός Κάρλο Τζελόζο, συνοδευόμενος από τον Ιταλό Διοικητή Πελοποννήσου Γκιουζέπε Παφούντι, που τον παρέλαβε από την έδρα του, στην Κόρινθο. Ο Τζελόζο υπήρξε έκφυλος αξιωματικός, προστάτης λαθρεμπόρων, όταν οι Έλληνες πέθαιναν της πείνας, που ήταν μοιραίο να γίνει πασίγνωστος για τα ερωτικά του καμώματα στην Αθήνα, τα οποία τον οδήγησαν στο στρατοδικείο για να πεθάνει στη φυλακή, μετά την λήξη του πολέμου.

Ένα μήνα μετά την κατοχή της χώρας, η οικονομική κατάρρευση, οδηγεί στο κλείσιμο του Χρηματιστηρίου Αξιών Αθηνών, στις 10 Ιουνίου 1941, για πρώτη φορά μέσα στην Κατοχή!

Για να εξασφαλίσει την τροφοδοσία του στρατού Κατοχής, η κυβέρνηση των συνεργατών των κατακτητών Γ. Τσολάκογλου, επέβαλε στον ελληνικό λαό το φόρο της δέκατης σε είδος, ένα μεσαιωνικό φορολογικό σύστημα. Ο κάθε Έλληνας ήταν υποχρεωμένος να παραδίδει στις Επιτροπές της κυβέρνησης των συνεργατών του κατακτητή το 10% της παραγωγής του. Και αυτό ίσχυε από το σιτάρι, τη σταφίδα, το λάδι και τα πρόβατα ή γίδια, ως το γάλα και τα γαλακτοκομικά προϊόντα. Η συγκέντρωση αυτή γινόταν για τη συντήρηση των δυνάμεων κατοχής. Και η κυβέρνηση των συνεργατών φρόντιζε και για την τροφοδοσία των ίδιων των συνεργατών του εχθρού. 

Πάντως τουλάχιστον για την συγκέντρωση λαδιού, όχι μόνον δεκάτη δυσκολεύονταν να μαζέψουν, αλλά και αργότερα με το φούντωμα της πείνας, οι ελαιοπαραγωγοί απέκρυπταν τις ποσότητες λαδιού, ακόμη και όταν ελληνικές επιτροπές τους Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού ζητούσαν να ανταλλάξουν άλλα προϊόντα που είχαν στις αποθήκες τους με λάδι. Πρόσθετο στοιχείο που οδηγούσε στην απόκρυψη ήταν ο καθορισμός ανώτατης τιμής πώλησης από τις αρχές κατοχής. Με την άρση της εμφανιζόταν και πάλι στην ελεύθερη αγορά, αλλά σε τιμές απαγορευτικές για τους φτωχούς! Λίγο ή πολύ, αυτό συνέβαινε και με τα άλλα προϊόντα, όταν πια η μαύρη αγορά έλαβε τεράστιες διαστάσεις!

Για τη συγκέντρωση της δεκάτης συγκροτήθηκε ειδική υπηρεσία από αξιωματικούς του παλιού ελληνικού στρατού, εφοριακούς και δημόσιους υπαλλήλους κάθε κατηγορίας. Οι επιτροπές συγκέντρωσης της δεκάτης ήταν πολυάνθρωπες και έτσι εξασφάλιζαν απασχόληση στους αξιωματικούς και σε άλλους ακόμα, αλλά και τρόφιμα για τους ίδιους και τους δικούς τους. Οι επιτροπές αυτές έγιναν η γάγγραινα για την ύπαιθρο της Ελλάδας, αφού έπρεπε να μετράνε την κάθε παραγωγή, δηλαδή να επεμβαίνουν στο κάθε νοικοκυριό και ανάλογα με το κέφι τους να αυθαιρετούν ή να κάνουν στραβά μάτια. Και επειδή μιλάμε για τα χωριά, ιδιαίτερα των ορεινών περιοχών, οι χωρικοί δεν είχαν ικανή παραγωγή για να μπορούν να παραδίδουν τη δεκάτη.

Γι αυτό και οι διατεταγμένοι από τις διοικήσεις των γερμανόδουλων φρουραρχείων αξιωματικοί, ως επικεφαλής των επιτροπών συγκέντρωσης της δεκάτης, έρχονταν σε σύγκρουση με τους φτωχούς χωρικούς. Κι αυτή η αρπαγή των προϊόντων από τους αγρότες είχε συνέπεια την έλλειψη και στις πόλεις που οδήγησε στην πείνα. 

Η κυβέρνηση ανδρείκελων δημιούργησε φρουραρχεία στα οποία έπρεπε να δίνουν παρών οι αξιωματικοί. Και επειδή δεν μπορούσαν να μένουν όλοι στην Αθήνα, δημιούργησε φρουραρχεία σ' όλες τις μεγάλες πόλεις και υποφρουραρχεία στις μικρότερες. Οι αξιωματικοί ήσαν υποχρεωμένοι να ενημερώνουν, για κάθε τους κίνηση, το φρουραρχείο ή υποφρουραρχείο στο οποίο ανήκαν.

Την οργάνωση των φρουραρχείων και κατά συνέπεια και τον έλεγχο των αξιωματικών τον ανέλαβε ο πρώην δικτάτορας, υποστράτηγος Θοδ. Πάγκαλος, που όρισε γενικό φρούραρχο (επικεφαλής όλων των φρουραρχείων) τον περίφημο υποστράτηγο Βασ. Ντερτιλή, πατέρα του θανόντος πραξικοπηματία. Από τα φρουραρχεία αυτά έπαιρναν τους αξιωματικούς και τους τοποθετούσαν στις επιτροπές συγκέντρωσης της δεκάτης. Τα φρουραρχεία ήταν ένα οργανωμένο τμήμα που κινούνταν από την ηγεσία τους. Και η ηγεσία τους αποτελούνταν από φανατικούς γερμανόδουλους, που προσπαθούσαν να κινούν το οργανωμένο τμήμα στις δικές τους φιλογερμανικές θέσεις.

Έτσι τα φρουραρχεία έγιναν τα κέντρα συνεργασίας με τον κατακτητή καθώς οι αξιωματικοί κατέφυγαν στα χωριά τους. Υπήρχε ένα σκοτεινό νήμα σε όλη την ύπαιθρο που το κινούσαν τα ανδρείκελα των Γερμανών από την Αθήνα. Και έπαιξαν σημαντικό ρόλο σε όλη τη διάρκεια της Κατοχής. Η ηγεσία των φρουραρχείων οδηγούσε στη συνεργασία με τον εχθρό. Και φυσικά ενάντια σε κάθε κίνηση κατά των Γερμανών. Ήταν και αυτά μηχανισμός των Αρχών Κατοχής.

Κι επειδή η παράδοση της δεκάτης δεν ήταν μέτρο ευχάριστο για τους χωρικούς, ακολούθησε πρόσκληση δημόσια των αρχών Κατοχής να δηλωθούν ακόμη και τα αποθέματα τροφίμων, επί ποινή θανάτου στους αρνούμενους. 

Η πρώτη αντιστασιακή πράξη άρνησης παράδοσης της δεκάτης στους Ιταλούς σημειώνεται στην Αχαΐα, στο χωριό Παγκράτι Καλαβρύτων με την είσοδο του 1942, όταν η Χωροφυλακή προσπάθησε να την μαζέψει. Αποκρούστηκε από τους χωρικούς και γι αυτό ανέλαβαν οι Ιταλοί καραμπινιέροι, οι οποίοι έκαναν συλλήψεις και παραπομπές χωρικών στο δικαστήριο. Ως υποκινητή θεώρησαν τον κομμουνιστή Αλέκο Βουρτσάνη, που τον κράτησαν ως την άνοιξη του 1942. Την ίδια εποχή γίνονται στην Πάτρα οι πρώτες κινητοποιήσεις για το ψωμί.

  

Ο θάνατος των παιδιών - Θλιβερές πρωτιές

Από τον Ιούλιο του 1941 γίνονται εμφανείς οι νοσηρές επιπτώσεις της ιταλικής Κατοχής στην Πάτρα, καθώς η έλλειψη βασικών αγαθών οδηγεί στην ανθυγιεινή διατροφή. Πρώτα θύματα γίνονται οι οργανισμοί των μικρών παιδιών, που δεν δύνανται να ανταπεξέλθουν.

Πρώτη στον θανατερό κατάλογο παίρνει σειρά η Ρόδω Σταματελάτου του Κυριάκου και της Ρόδως από την Πάτρα, που σε ηλικία 6 μηνών υποκύπτει από εντερίτιδα και ατροφία, την 8 π.μ., στις 12-7-1941 (ΛΠΘ 600/12-7-41, τ. 53, σ. 221).

Ακολουθεί ο Ηλίας Μαντζουράκης του Ιω. και της Φλώρας, από την Πάτρα, που 10 μηνών υποκύπτει από ατροφία και ραχιτισμό, την 12 μ., στις 17-7-1941 (ΛΠΘ 523/17-7-1941, τ. 53, σ. 144).

Και ο Δημ. Βούρτσης του Δημ. και της Βασιλικής, Πατρινόπουλο 6 μηνών, που πεθαίνει από ατροφία, την 7 μ.μ., στις 30-7-1941 (ΛΠΘ 570/1-8-1941, τ. 53, σ. 191).   

Τον Ιούλιο κάνει αισθητή την παρουσία του στην κατεχόμενη Πάτρα ο τύφος, από τον Ιταλό στρατιώτη Φορτουνάτο Μπονούρα, του Νατάλε και της Αντωνίας, ετών 26, άγαμος, κάτοικος Πατρών, γεννηθείς στο Αλισοπεριόνε Μεσσήνης, που νοσηλεύεται στο ιταλικό εκστρατευτικό νοσοκομείο Νο 801 και πεθαίνει την 14.25 της 7-7-1941. Είκοσι δύο ημέρες μετά γίνεται δήλωση του θανάτου του. (ΛΠΘ 675/29-7-1941, τ. 53, σ. 297).

Κι ενώ κλιμακώνεται αισθητά η αύξηση των θανατηφόρων ασθενειών με την εμφάνιση εντερορραγιών, εντερίτιδων, νεφρίτιδων, μηνιγγίτιδων, εντεροκολίτιδων, αλλά και φυματιώσεων παντός τύπου, προϋπαρχουσών του πολέμου, μα γνωριζόντων έξαρση, στις αρχές Σεπτέμβρη εμφανίζεται ο θάνατος από ασιτία, επί της 70χρονης Αθανασίας Χαλκιοπούλου, του Παν. Αποστολόπουλου και της Μαρίας, κατοίκου Πατρών από το Φλάμπουρα Καλαβρύτων, συζ. Ιωάννου, στις 1 π.μ. της 8-9-1941 (ΛΠΘ 803/8-9-1941, τ. 53, σ. 425).

27 Σεπτεμβρίου 1941 συγκροτείται το ΕΑΜ

Ο λαός έμενε σωστό έρμαιο, ακαθοδήγητος, στερημένος από τη φυσική και αξιωματική ηγεσία του, οι πατριώτες που κινούντο έμεναν μόνοι σχεδόν, ο αγώνας αφήνεται πεδίο ελεύθερο για να 'ρθει στα χέρια του κάθε τυχάρπαστου και εν τω μεταξύ στις 27 Σεπτεμβρίου 1941 συγκροτείται το ΕΑΜ, πού 'χε την πιο έμπειρη και την πιο μεθοδική και πειθαρχημένη οργανική διάρθρωση, δούλευε ακούραστα. 

Εκδίδει την μπροσούρα, που γράφει ο δάσκαλος του Γένους Δημ. Γληνός, υπό τον τίτλο, «Τι είναι και τι θέλει το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο». Και εκεί, στο απόσπασμα που αναδημοσιεύουμε σήμερα, εξιστορεί το δράμα της πείνας του ελληνικού λαού και τον προτρέπει σε αντίσταση κατά του κατακτητή.  

«Το δράμα της πείνας εξακολουθούσε να τραβάει τον τραγικό του ανήφορο και μόνον 50 δράμια ψωμί είχε κατορθωθεί να δίνεται από το Σεπτέμβριο του 1942 που η Πάτρα χαρακτηρίστηκε ως μεγάλο αστικό κέντρο από το Διεθνή Ερυθρό Σταυρό. Αλλά κι αυτό δινόταν με όχι λίγες και όχι μικρές διακοπές.

Μέσα σ' αυτή τη γενικότερη κατάσταση πέρασε η Πάτρα τους τελευταίους μήνες του 1942».

«Όλα τα προϊόντα της γης, ακόμα και κείνα που μας περίσσευαν και τα πουλούσαμε στο εξωτερικό, έγιναν με μιας αόρατα, και σπάνια φαινόμενα. Όχι πια το σιτάρι, το κριθάρι, το καλαμπόκι, παρά το λάδι μας, οι ελιές μας, τα τυριά μας, το γάλα μας, οι σταφίδες μας, τα σύκα μας, τα κρασιά μας, τα λαχανικά μας, τα ψάρια μας, τα φρούτα μας, τα καπνά μας, τα χάσαμε από τα μάτια μας. Στη χώρα της ελιάς και του λαδιού πεθαίνουν οι άνθρωποι από πρηξίματα, γιατί δεν έχουν σταγόνα λάδι, να προσθέσουνε στα νερόβραστα χόρτα τους. Και φτάσαμε σήμερα να πληρώνουμε 27.000 δρχ. το λάδι την οκά, 22.000 το κρέας την οκά, 1.200 δρχ. την οκά τα σταφύλια τον Αύγουστο μήνα, 2.600 δρχ. την οκά το γάλα, στη στάνη μέσα, 2.500 δρχ. τη ντομάτα την οκά. Εχάθηκαν όλα τα καύσιμα υλικά, τα πετροκάρβουνα, το πετρέλαιο, η μπενζίνα, το ξυλοκάρβουνο. Κι αφού μας τα πήραν όλα τούτα και μας ανάγκασαν να καίμε τα δάση μας, για να μαγειρέψουμε το φαγητό μας, μας κατηγορούν για βαρβάρους “γιατί δεν σεβόμαστε τα δάση”. Και συνάμα αυτοί κατεβάζουν βουνά τα ξύλα μας και τα καίνε στα καζάνια τους. Και αφού μας αφαιρέσανε όλα τα μέσα της δουλειάς και μας λιμοχτονούνε, μας κατηγοράνε γιατί είμαστε τεμπέληδες, καφενόβιοι κι αεριτζήδες. (“Τι είναι και τι θέλει το ΕΑΜ” έκδοση της Ελεύθερης Ελλάδας, Σεπτέμβρης 1942).

Υποσημείωση: Αλήθεια αυτή η κατηγόρια για τεμπέληδες καφενόβιους και αεριτζήδες, μήπως μας θυμίζει κάτι από την Ελλάδα των μνημονίων, κατηγόρια που προέρχονταν από τους απόγονους αυτών του ναζιστικού τέρατος; 

---

(*) Το παραπάνω άρθρο αποτελείται από εκτεταμένα αποσπάσματα του υπό συγγραφή βιβλίου του Γιώργου Μόσχου, με τον προσωρινό τίτλο «Η Πάτρα στον καιρό της Κατοχικής πείνας» το οποίο είναι αφιερωμένο στους περίπου τρεις χιλιάδες νεκρούς της ασιτίας και των ασθενειών!