Aντιπολεμικές αναφορές στην κλασική λογοτεχνία

Είναι η “Ιλιάδα” αντιπολεμικό κείμενο; Φαίνεται ότι για τον Όμηρο ο πόλεμος ήταν μια φυσική τάξη πραγμάτων. Μέχρι και οι θεοί πολεμούσαν - εκ του ασφαλούς αφού δεν διακινδύνευαν να χάσουν τη ζωή τους. Όμως η σκληρότητα στις περιγραφές των πολεμικών σκηνών είναι απωθητικά ρεαλιστική. Το ίδιο γυμνά μάς παραδίδονται και τα πάθη των αντιπάλων. Σε αντίστιξη, ανάγλυφα αναδύονται ο πόνος του θανάτου και η τρυφερότητα και ο παραλογισμός στις ανθρώπινες σχέσεις.


Αντίθετα με όλα τα γνωστά έπη, που εξιδανικεύουν τον αγώνα για επιβίωση του κάθε έθνους, στην “Ιλιάδα” ο πόλεμος της Τροίας δεν είναι ο αγώνας των “καλών” Ελλήνων κατά των “κακών” Τρώων. Μήπως αυτό οφείλεται στο ότι οι Τρώες αναγνωριζόντουσαν σαν ελληνικό φύλο, αφού είχαν ίδια γλώσσα, θρησκεία και έθιμα; Ήταν ο Τρωικός Πόλεμος ακόμη ένας εμφύλιος στην αδιάκοπη διαπάλη των ελληνικών πόλεων για ηγεμονία μέχρι την τελική επικράτηση της Μακεδονίας;

Ο Ξενοφών περιγράφει τον πόλεμο σαν φυσικό και αναγκαίο, ο Ηράκλειτος τον ανήγαγε σε “πατέρα πάντων”, ο Ηρόδοτος τον θεωρεί αφύσικο, αφού “στον πόλεμο οι γονείς θάβουν τα παιδιά τους”, ενώ ο Τολστόι του αποδίδει δυνάμεις φυσικού φαινομένου και διακηρύσσει στο “Πόλεμος και ειρήνη” ότι ούτε η μεγαλοφυία των ηγετών, ούτε η θέληση των μαζών δεν μπορούν να αντισταθούν στις “αόρατες συμπτώσεις” που δημιουργούν τον πόλεμο. Όμως οι Έλληνες κλασικοί διέκριναν πέρα από την αναγκαιότητα του πολέμου, την απανθρωπιά και τη διαστρέβλωση που προξενεί στην ανθρώπινη φύση.

Πέραν αυτών, πολλά κλασικά κείμενα κρίθηκαν εθνικώς επιζήμια και “προδοτικά” από λογής - λογής ηγήτορες της νεότερης Ιστορίας μας. “Η ζωή εν τάφω” του Στρατή Μυριβήλη είναι το πρώτο αντιπολεμικό βιβλίο της Ευρώπης. Προηγήθηκε του “Ουδέν νεότερον από το Δυτικό μέτωπο” του Έριχ Μαρία Ρεμάρκ, που θεωρείται η ναυαρχίδα της αντιπολεμικής λογοτεχνίας. Ο Μυριβήλης αναγκάστηκε να το αποκηρύξει κατά τη δικτατορία του Μεταξά, επειδή γελοιοποιούσε τους στρατηγούς και πρόβαλε τη φρίκη του πολέμου. Όμως, αν πραγματικά η λογοτεχνία ήταν τόσο πειστική, μετά την πλημμυρίδα των σημαντικών αντιπολεμικών κειμένων του Μεσοπολέμου, ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος δεν θα 'πρεπε να έχει ξεκινήσει ποτέ.

“Αχ, δύστυχοι θνητοί! Τι παίρνετε τα όπλα κι ο ένας τον άλλο σφάζετε; Για πάψτε και βάλτε πια ένα τέλος στους πολέμους, τις χώρες σας κρατάτε σε ησυχία και αφήστε και τους άλλους να ησυχάσουν. Γοργά η ζωή κυλάει” έγραφε ο Ευριπίδης. Ακούει όμως κανείς τον Ευριπίδη σήμερα;

Αντίθετα, στην εποχή μας οι κυβερνήσεις χρησιμοποιούν μια τεχνική γλώσσα παραπληροφόρησης και απανθρωποποίησης του πολέμου. Οι λέξεις χρησιμοποιούνται κατάλληλα στην πολεμική βιομηχανία. Οι πύραυλοι εδάφους φυλάσσονται σε σιλό, λέξη που θυμίζει στους γεωργούς τις αποθήκες τροφίμων για τα ζώα. Οι πύραυλοι φυλάσσονται στα υποβρύχια σε σειρά, όπως τα χριστουγεννιάτικα δένδρα στο φυτώριο. Η εκτόξευση πολέμου δεν είναι πράξη πολέμου, αλλά “ανταλλαγή πυρών”, λέξη που θυμίζει την ανταλλαγή χρήματος. Μια παγκόσμια πυρηνική σύγκρουση θα μπορούσε να ξεκινήσει από ένα “προβλεπόμενο χτύπημα”, με την έκρηξη μιας “καθαρής βόμβας”. 
 Εκτός από αυτούς τους τεχνικούς όρους, χρησιμοποιούνται εκφράσεις που σχετίζονται με το σεξ.

Οι πύραυλοι εκτοξεύονται από ανυψωτήρες για να ευνουχίσουν τον εχθρό, δυνάμεις “διείσδυσης” χρησιμοποιούνται για να βεβαιώσουν ότι “άγγιξαν” την περιοχή του εχθρού. Οι στρατιώτες “πέφτουν” στον πόλεμο. Δεν πυροβολούνται μέχρι θανάτου, δεν κομματιάζονται, καίγονται, συντρίβονται ή πεθαίνουν μόνοι στα νοσοκομεία των μαχών. “Πέφτουν” όπως στα παιδικά παιχνίδια. Οι πόλεις δεν καταστρέφονται, αλλά “καλύπτονται”. Κανείς δεν μιλά για τα γυναικόπαιδα που θάβονται κάτω από τα ερείπια. Κανείς δεν μιλά για τη δολοφονία του αντιπάλου. Όλοι οι άμαχοι απλώς εκτελούνται, βομβαρδίζονται, εκκαθαρίζονται.

Τελικά, πόσο βαραίνουν οι λέξεις σήμερα; Ζούμε την εποχή των εικόνων. Μια εικόνα, λένε, αξίζει όσο χίλιες λέξεις. Όμως ούτε οι φωτογραφίες στο Βιετνάμ ή τα ντοκιμαντέρ και οι αντιπολεμικές ταινίες δεν στάθηκαν τελικά αποτελεσματικές στον τερματισμό του πολέμου.

Όπως έγραφε και ο Οδυσσέας Ελύτης στο “Άξιον εστί”, “Σαν να μην ήτανε άλλος δρόμος πάνω σ' ολάκερη τη γη, για να περάσει η άνοιξη παρά μονάχα αυτός, και να τον είχαν πάρει αμίλητοι, κοιτάζοντας πολύ μακριά, περ' απ' την άκρη της απελπισίας, τη γαλήνη που έμελλαν να γίνουν, οι νέοι με τα πρησμένα πόδια που τους έλεγαν αλήτες, και οι άντρες, και οι γυναίκες, και οι λαβωμένοι με τον επίδεσμο και τα δεκανίκια”.

Αρβανίτη - Σωτηροπούλου Μαρία - avgi.gr