Μνήμη, λήθη και 28η Οκτωβρίου

Σημαντική επένδυση μνήμης μπορεί να αποτελέσει η σχολική γιορτή της 28ης Οκτωβρίου. Αρνητικά κεκτημένα του παρελθόντος είναι οι απαράλλακτα επαναλαμβανόμενες εκδηλώσεις - κλισέ, η αποσιώπηση των γεγονότων που έπονται του αλβανικού πολέμου (Κατοχή, Αντίσταση, Ολοκαυτώματα), ή η αγιοποίηση του δικτάτορα Μεταξά που «είπε το Όχι στους Ιταλούς». 

Η 28η Οκτωβρίου προ των πυλών. Και το συνακόλουθο δίλημμα επίσης. Τούμπανα, παράτες και ανέξοδοι έπαινοι ή ιστορική μνήμη και συνέχεια; Στην Κατοχή οι δρόμοι της γενέτειράς μου, της Θεσσαλονίκης, μετατράπηκαν σε ένα τεράστιο σκηνικό ζόφου αλλά και αντιστασιακών πράξεων. Ωστόσο οι Θεσσαλονικείς, που αρεσκόμαστε στις παρελάσεις, δεν τολμούμε να ψελλίσουμε όχι καν την οδύνη αλλά ούτε τις στιγμές δόξας της Κατοχής. Κι όσο για τους Έλληνες συνεργάτες των κατοχικών δυνάμεων στην πόλη, ούτε λόγος. Δάγκουλα, Κισά Μπατζάκ, Βήχο, Πούλο και τα «παλικάρια» τους, άπαντες τους έσβησε η μετεμφυλιακή βεβιασμένη λήθη. Κι όμως, κάποτε αυτή η ιστορική «ανωμαλία» πρέπει να αποκατασταθεί.

Κατ' αρχάς είναι αδιανόητο η πόλη να μη διαθέτει δείκτες ιστορικής μνήμης της κατοχικής περιόδου. Στην οδό Τσιμισκή, για παράδειγμα, εκεί όπου σήμερα υψώνονται οι σύγχρονοι ναοί της κατανάλωσης, στον αριθμό 72, δεν υπάρχει ούτε μια επιγραφή που να θυμίζει ότι κάποτε εδώ ήταν το αρχηγείο της GFP (Γκεστάπο), τόπος μαρτυρίου δηλαδή ουκ ολίγων ανθρώπων. Δίπλα σχεδόν, στην οδό Στρατηγού Καλλάρη 10, κανένα οδόσημο δεν μαρτυρεί ότι από εκεί εκπορεύτηκε η οριστική «λύση» στο «πρόβλημα» των Εβραίων της πόλης, η εξόντωσή τους δηλαδή στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Προσφάτως διάβασα ότι στο λιμάνι τοποθετήθηκαν «λίθοι μνήμης» με τα ονόματα θυμάτων του Ολοκαυτώματος. Οφείλουμε να πολλαπλασιάσουμε τέτοιες δράσεις.

Σημαντική επένδυση μνήμης μπορεί να αποτελέσει η σχολική γιορτή της 28ης Οκτωβρίου. Αρνητικά κεκτημένα του παρελθόντος είναι οι απαράλλακτα επαναλαμβανόμενες εκδηλώσεις - κλισέ, η αποσιώπηση των γεγονότων που έπονται του αλβανικού πολέμου (Κατοχή, Αντίσταση, Ολοκαυτώματα), ή η αγιοποίηση του δικτάτορα Μεταξά που «είπε το Όχι στους Ιταλούς». Χρέος μας εν προκειμένω είναι να εμπλέξουμε ενεργά τους μαθητές μας στις σχετικές σχολικές εκδηλώσεις παρακινώντας τους να παρουσιάσουν πτυχές από την ιστορία του τόπου τους, να πάρουν συνεντεύξεις από μάρτυρες, να οργανώσουν ιστορικούς περιπάτους, να στήσουν εκθέσεις φωτογραφίας κ.ά. Εξίσου ενδιαφέρουσα θα ήταν η διερεύνηση του Μεσοπολέμου, της περιόδου δηλαδή που γέννησε τον φασισμό στην Ευρώπη αλλά και τη μεταξική δικτατορία στην Ελλάδα. Ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος δεν προσγειώθηκε στην Ευρώπη με αλεξίπτωτο.

Βέβαια, προκειμένου να γίνουν όλα αυτά πρέπει να αρχίσουμε να σπάμε ταμπού και να στεκόμαστε κριτικά απέναντι σε μύθους, όπως, π.χ., η καθολική αντίσταση του ελληνικού λαού στον κατακτητή. Να κουβεντιάζουμε για τους δωσίλογους, τη μαύρη αγορά, τα τάγματα ασφαλείας, την εν γένει σύμπλευση μιας μερίδας Ελλήνων με τις δυνάμεις κατοχής. Να συζητάμε επίσης για τις αντιστασιακές οργανώσεις, τους μεταξύ τους ανταγωνισμούς και τον ρόλο τους στον Εμφύλιο που ακολούθησε. Να τονίζουμε πόσο παράδοξο είναι να γιορτάζει ένας λαός την έναρξη του πολέμου κι όχι τη λήξη του, προσπαθώντας παράλληλα να ερμηνεύσουμε αυτήν την «τακτική». Για τη Θεσσαλονίκη ειδικά, να επισημαίνουμε ότι η πόλη -σε αντίθεση με την Αθήνα- δεν απελευθερώθηκε από τους Άγγλους αλλά από τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ και ότι για τρεις περίπου μήνες «εαμοκρατούνταν». Πρόκειται για πληροφορίες που βρίσκονται μονίμως «εκτός ύλης» για την κοινωνία της πόλης. Ειδική μνεία πρέπει να γίνεται και στα Δεκεμβριανά και τη σφραγίδα τους στη μεταπολεμική μας ιστορία.

Ανοίγοντας, βεβαίως, κανείς όλα αυτά τα μέτωπα, παίζει με τη φωτιά. Είναι αμφίβολο, ακόμη και τώρα, 80 σχεδόν χρόνια μετά, αν διαθέτουμε ως κοινωνία την απαιτούμενη ωριμότητα, ώστε να βάλουμε τα μελανά σημεία της πρόσφατης ιστορίας μας στο μικροσκόπιο. Είναι σε σημαντικό βαθμό η αποσιώπηση αλλά και η άγνοια των νεότερων που έχουν τελικά κατεβάσει τους τόνους. Η αναμόχλευση σ’ αυτήν την περίπτωση ίσως διχάσει ξανά. Κι αυτό θα ήταν ολέθριο. Από την άλλη, ωστόσο, το ερώτημα επανέρχεται επιτακτικά: Για πόσο ακόμη θα κρύβουμε τα σκουπίδια κάτω απ’ το χαλί; Το να δεχθούμε την πρόκληση να αντικρίσουμε με παρρησία το κοντινό μας παρελθόν δεν είναι απλώς «πολιτικά ορθό». Είναι κοινωνική ανάγκη.

(*) Ο Κώστας Κουτρουμπάκης είναι φιλόλογος στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση

Κουτρουμπάκης Κώστας-avgi.gr