Από την απελευθέρωση στα δεκεμβριανά, μια τομή στην Πολιτική Ιστορία της Ελλάδας

Σχόλιο για το συνέδριο του προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών
του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου

Γιάννης Σκαλιδάκης

Το συνέδριο «Από την Απελευθέρωση στα Δεκεμβριανά» (19-23 Νοεμβρίου 2014) εγκαινίασε τη διεξαγωγή των τριών φετινών συνεδρίων για τα 70 χρόνια από τον Δεκέμβρη του 1944, αλλά και μια σειρά από παράπλευρες εκδηλώσεις, αφιερώματα στον τύπο και έκδοση μελετών για το ζήτημα. Πριν αποτιμήσουμε τη σημασία του στο πλαίσιο αυτού του κύκλου, είναι χρήσιμο ίσως να θυμίσουμε στους αναγνώστες πως το «συνέδριο του Παντείου» (όπως είναι ευρύτερα γνωστό) έχει τη δική του μικρή ιστορία. Το συνέδριο που πραγματοποιήθηκε τον Νοέμβριο ήταν το δεύτερο κατά σειρά που διοργάνωσε το Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών (Π.Μ.Σ.) του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας. Είχε προηγηθεί τον Απρίλιο του 2013 το συνέδριο με τίτλο «Αριστερά και Αστικός Πολιτικός Κόσμος 1940-1960». Η οργάνωση των συνεδρίων αυτών αποτελεί τον καρπό της συστηματικής ενασχόλησης με τη δεκαετία του 1940 στο πλαίσιο του Π.Μ.Σ. από τον Προκόπη Παπαστράτη και τον Μιχάλη Λυμπεράτο και την εκπόνηση σημαντικών μεταπτυχιακών εργασιών και διδακτορικών διατριβών τα τελευταία χρόνια.


Αυτή η στενή σύνδεση των συνεδρίων με την έρευνα στο Π.Μ.Σ. εξηγεί και τη λογική της ευρύτητάς τους. Αποτελούν το –τόσο αναγκαίο– βήμα για τους νέους ερευνητές να παρουσιάσουν τα αποτελέσματα της έρευνάς τους. Ταυτόχρονα είναι ανοιχτά για νέους και παλαιότερους ερευνητές, προερχόμενους από άλλα ιδρύματα αλλά και ανεξάρτητους. Παρά την αναπόφευκτη ανισομέρεια μεταξύ της πληθώρας των ανακοινώσεων, το στοίχημα θα μπορούσαμε να πούμε ότι κερδίζεται κρίνοντας από τη γενικότερη θετική απήχηση, την έκδοση των πρακτικών του συνεδρίου του 2013 (Βιβλιόραμα, 2014) και κυρίως από την επιτυχία του ίδιου του συνεδρίου για την Απελευθέρωση και τα Δεκεμβριανά.

Είναι εξαιρετικά δύσκολο να γίνει μια ολοκληρωμένη αποτίμηση μιας διαδικασίας 5 ημερών και 68 ανακοινώσεων μέσα σε ένα σύντομο άρθρο, οπότε θα περιοριστούμε στα βασικότερα ζητήματα που εξετάστηκαν, τα συμπεράσματα που κατατέθηκαν και τα νέα πεδία έρευνας που ανοίχτηκαν. Σε αντίθεση με τα συνέδρια των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (Α.Σ.Κ.Ι.) και του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (Α.Π.Θ.) που ακολούθησαν, το συγκεκριμένο συνέδριο στόχευε να εξετάσει μαζί με τα Δεκεμβριανά και την πολύ κρίσιμη προηγούμενη περίοδο από την Απελευθέρωση της χώρας ώς τη διαδήλωση στο Σύνταγμα στις 3 Δεκεμβρίου 1944. Το συνέδριο χωρίστηκε σε δύο σχεδόν ίσα μέρη. Το πρώτο αφορούσε την περίοδο της Απελευθέρωσης και το δεύτερο τα Δεκεμβριανά.

Η λίγο μελετημένη περίοδος του φθινοπώρου του 1944 φωτίστηκε περισσότερο καθώς αναδείχτηκαν πολιτικά, κοινωνικά αλλά και οικονομικά προβλήματα που σωρεύονταν στον δρόμο προς τον Δεκέμβρη. Εξετάστηκε κατά τόπους η εξάπλωση της εξουσίας του Ε.Α.Μ., από την Ελεύθερη Ελλάδα της κατοχικής περιόδου στις νεοαπελευθερωμένες περιοχές και κυρίως στις πόλεις. Η περίοδος αυτή –της λεγόμενης «εαμοκρατίας»– είναι εξαιρετικά σημαντική και αχαρτογράφητη καθώς αποτέλεσε πεδίο αναφοράς για την προπαγάνδα ενάντια στην Αριστερά με πρόσχημα τη χρήση «κόκκινης βίας» μετά τα Δεκεμβριανά. Αναδεικνύει δε ανάγλυφα τόσο τις δυνατότητες και τα όρια της εξουσίας του Ε.Α.Μ. όσο και τη σύνθεση και τις προθέσεις του αντιεαμικού στρατοπέδου. Η παρουσίαση της κατάστασης –μέσω τοπικών αρχειακών πηγών– σε μια σειρά περιοχών όπως ο Βόλος και γενικότερα η Κεντρική Ελλάδα, τα νησιά και η ιδιάζουσα περίπτωση της Κρήτης, η Πελοπόννησος, η Μακεδονία και η Ήπειρος μας επιτρέπει να έχουμε ίσως για πρώτη φορά μια καλύτερη εποπτεία της περιόδου.

Το επίκεντρο των εξελίξεων όλο το φθινόπωρο του 1944 δεν ήταν όμως άλλο από την πρωτεύουσα, την Αθήνα. Εκεί θα πρέπει να επικεντρωθούν πιθανότατα ερευνητικές διαθεσιμότητες στο άμεσο μέλλον ώστε να συνδεθεί στο πεδίο της κοινωνίας και της οικονομίας η μεταπελευθερωτική περίοδος με τα Δεκεμβριανά. Οι ανακοινώσεις για την Αττική ανέδειξαν την εκρηκτική κοινωνική πραγματικότητα στις εαμικές περιοχές της Κοκκινιάς και πέριξ του Πειραιά, αλλά και φώτισαν τις συγκαλυμμένες προετοιμασίες του αντιεαμικού στρατοπέδου για μια δυναμική αναμέτρηση με τη μεταφορά όπλων στην Αθήνα, τη χρησιμοποίηση δωσίλογων μηχανισμών και την απωθημένη μνήμη των εγκλημάτων τους όπως στην περίπτωση του Κορωπίου.

Το πεδίο τόσο της οικονομικής κρίσης και του εγκλωβισμού του Ε.Α.Μ. στα οικονομικά υπουργεία της κυβέρνησης Παπανδρέου όσο και της κατάστασης στα εργατικά συνδικάτα την ίδια περίοδο αναδείχτηκε με τον καλύτερο τρόπο στη συνεδρία για το εργατικό κίνημα στην Απελευθέρωση. Σκιαγραφήθηκαν οι λεπτές ισορροπίες για το Ε.Α.Μ. ως μέλος της κυβέρνησης και ως μέτωπο με ξεκάθαρες κοινωνικές διεκδικήσεις, οι αντιθέσεις μεταξύ της ηγεσίας και της βάσης του εαμικού κινήματος – αντιθέσεις που φαίνεται να διαδραμάτισαν τον ρόλο τους και στην περίοδο του Δεκεμβρίου (Δ. Καλογιαννίδης και Δ. Μαριόλης).

Στο επίπεδο κατασταλτικών και άλλων υπόγειων μηχανισμών παρουσιάστηκαν ενδιαφέρουσες και άγνωστες πτυχές όπως το γερμανικό δίκτυο stay-behind στην απελευθερωμένη Ελλάδα και η βρετανική υπηρεσία διάσωσης «σημαντικών προσώπων» στη δεκεμβριανή Θεσσαλονίκη. Επίσης αναδείχτηκαν όψεις του δωσιλογικού φαινομένου, όπως η δράση της Ειδικής Ασφάλειας αλλά και η σύγχυση στην αντιμετώπιση των εγκληματιών πολέμου, ως αλλοδαπών δωσιλόγων, μεταπελευθερωτικά από τη Δικαιοσύνη.

Ιδιαίτερη αναφορά έγινε στο συνέδριο για τη στάση και τις προθέσεις του Κομμουνιστικού Κόμματος την περίοδο από την Απελευθέρωση στα Δεκεμβριανά. Σε μια κομβική ιστορική στιγμή παρουσιάστηκε η αρθρογραφία και θεματολογία του Ριζοσπάστη, επίσημου οργάνου της Κ.Ε. του Κ.Κ.Ε. (Κ. Κουτσοπούλου), διερευνήθηκε η στάση του Ε.Α.Μ. και του Κ.Κ.Ε. απέναντι στο ζήτημα της δημοκρατικής κατάληψης της εξουσίας, όπως παρουσιάστηκε στον λόγο του Άρη Βελουχιώτη κατά την Απελευθέρωση της Λαμίας (Β. Λάζου) και εξετάστηκε η επικοινωνία του Κ.Κ.Ε. με τα κομμουνιστικά κόμματα Βουλγαρίας και Γιουγκοσλαβίας το δεύτερο μισό του 1944 (Γ. Μιχαηλίδης).

Μια ιδιαίτερη πτυχή του συνεδρίου ήταν η μέριμνα για τη διεθνή διάσταση που επιτρέπει συγκριτικές προσεγγίσεις. Παρά τις αντικειμενικές δυσκολίες, έγινε κατορθωτή η παρουσία ξένων ομιλητών –από την Ισπανία (Τ. Μοράντ) και την Ιταλία (Φ. Ανγκελόνε)–, ενώ αρκετοί ομιλητές παρουσίασαν θέματα με διεθνή διάσταση. Παρουσιάστηκε η περίπτωση της Ισπανίας του Φράνκο και η προσπάθειά της να προσαρμοστεί στα δεδομένα του τέλους του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου, οι πολιτικές αλλαγές και η ανάδυση του κοινωνικού κράτους στη Βρετανία, τα προβλήματα των κυβερνήσεων εθνικής ενότητας σε μια σειρά χώρες και η αρκετά όμοια με τις εγχώριες εξελίξεις περίπτωση του Βελγίου. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσίασε η ιταλική οπτική για τις ελληνικές εξελίξεις στην Απελευθέρωση μέσα από τα ιταλικά αρχεία που περιμένουν τους ερευνητές της κατοχικής περιόδου. Η διεθνής διάσταση ήταν εξίσου σημαντική και στην καθαυτό περίοδο των Δεκεμβριανών, όπως ο αντίκτυπος τους στον γιουγκοσλαβικό παρτιζάνικο στρατό αλλά και στις εξελίξεις στην Κύπρο.

Αν εντοπίζουμε ένα σημαντικό πεδίο περαιτέρω έρευνας στην κοινωνική ιστορία της περιόδου και το βάρος των κοινωνικών εντάσεων στις εξελίξεις πριν και κατά τη διάρκεια του Δεκέμβρη, ένα άλλο σημαντικό πεδίο που αναδείχτηκε και στο συνέδριο του Παντείου είναι ο ρόλος του αστικού πολιτικού κόσμου και ιδιαίτερα της μοναρχικής συνιστώσας του. Με σημαντικές ανακοινώσεις βασισμένες σε νέο διαθέσιμο αρχειακό υλικό (όπως το αρχείο Βασιλικών Ανακτόρων στα Γ.Α.Κ.) φωτίστηκαν οι διαφορετικές στρατηγικές των διεκδικούντων τον πολιτικό χώρο της βασιλείας (Κ. Κατσούδας) αλλά και το βάθος της οργάνωσης των αστικών επιτελείων μέσα στην Κατοχή για την επανοικειοποίηση της εξουσίας και την εξουδετέρωση της Αριστεράς (Τ. Κωστόπουλος). Ιδιαίτερη βαρύτητα προσλαμβάνει στη σημερινή συγκυρία η παρουσίαση ερμηνείας του Δεκέμβρη μέσω μιας νεοπαγούς «θεωρίας των άκρων» από το πολιτικό Κέντρο όπως εκφράζεται από τον Θεμιστοκλή Τσάτσο (Στ. Παναγιωτίδης), σχήμα που είχε εμφανιστεί επί Κατοχής και στον λόγο του Γεωργίου Παπανδρέου.

Τα σημαντικότερα ζητήματα που σχετίζονται με τη δεκεμβριανή σύγκρουση προσεγγίστηκαν στο συνέδριο (στρατιωτικά δεδομένα, σύνθεση εμπολέμων, «πτωματολογία», αιχμαλωσία και ομηρία, δομές υποστήριξης, λογοτεχνική, φωτογραφική, κινηματογραφική και ιστοριογραφική καταγραφή, οικονομικό πλαίσιο) ανοίγοντας τον δρόμο τόσο για περαιτέρω έρευνα όσο και για δυνατότητες ευρύτερων συνθέσεων.

Δεν έλειψε μια πρώτη απόπειρα ευρύτερων συνθέσεων και ερμηνειών της περιόδου. Ο Προκόπης Παπαστράτης συνέδεσε τα γεγονότα των Δεκεμβριανών σε μια ενιαία ενότητα αντιμετώπισης του ζητήματος της εξουσίας μεταπελευθερωτικά από την αστική πολιτική ηγεσία και τον βρετανικό παράγοντα. Στο ζήτημα των προθέσεων των πολιτικών υποκειμένων, που παραμένει ακόμη ανοιχτό από διάφορες πλευρές, τόνισε με σαφήνεια την προειλημμένη πρόθεση των Βρετανών για επέμβαση –με όποιον τρόπο ήταν αναγκαίος– σε αντίθεση με την απόφαση της ηγεσίας του Ε.Α.Μ. και του Κ.Κ.Ε. να μη διεκδικήσει την εξουσία στη μεταπελευθερωτική περίοδο προκρίνοντας τις ομαλές πολιτικές εξελίξεις. Ο Γιώργος Μαργαρίτης συνέθεσε και συνόψισε τα δεδομένα της στρατιωτικής σύγκρουσης αναδεικνύοντας την απόλυτη υπεροχή των βρετανικών όπλων. Προσπάθησε δε να ερμηνεύσει την τροπή και την έκβαση της σύγκρουσης μέσω των ευρύτερων δυνατοτήτων της κάθε πλευράς, όχι μόνο των στρατιωτικών αλλά και των πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών όρων συγκρότησής τους. Τέλος, ο Μιχάλης Λυμπεράτος παρουσίασε κριτικά ορισμένα ερμηνευτικά σχήματα που κυριάρχησαν στη δημόσια σφαίρα αναφορικά με την ερμηνεία της δεκεμβριανής σύγκρουσης και τα συνέδεσε με τις μετέπειτα εξελίξεις στην Ελλάδα και διεθνώς.

Το συνέδριο έκλεισε με τον καλύτερο τρόπο: με τη συνάντηση πρωταγωνιστών της εποχής εκείνης με το πολυπληθές ακροατήριο στο κατάμεστο αμφιθέατρο του πανεπιστημίου. Η Άλκη Ζέη και ο Μάνος Ζαχαρίας διά ζώσης και ο Μανόλης Γλέζος μέσω skype από τις Βρυξέλλες μοιράστηκαν τις εμπειρίες και τις σκέψεις τους για τα μακρινά πια αλλά και τόσο κοντινά ακόμα γεγονότα του τρομερού εκείνου Δεκέμβρη του 1944. Αρκετά από τα πορίσματα του συνεδρίου διαχύθηκαν αμέσως στον τύπο λόγω του έντονου ενδιαφέροντος για την επέτειο. Η έκδοση των πρακτικών –όπως και εκείνων των άλλων δύο συνεδρίων– θα αποτελέσει σημαντικό σταθμό για τη γνώση και την περαιτέρω ενασχόληση με αυτή την περίοδο που υπήρξε όντως τομή (για να θυμηθούμε και τον υπότιτλο του συνεδρίου) στη νεότερη ελληνική ιστορία.

http://www.chronosmag.eu