Αφιέρωμα: «Μπάνια του λαού» στην… παραθαλάσσια Αθήνα του 19ου αιώνα

Τα μπάνια εν Φαλήρω. Σκίτσο του σατυρικού περιοδικού «Αριστοφάνης» το 1887

 

του Τάκη Κατσιμάρδου

Αφού η Αθήνα δεν έχει θάλασσα, ας μεταφέρουμε τη θάλασσα στην Αθήνα! Κάπως έτσι σκέφτηκε ένας δαιμόνιος πολυτεχνίτης μαθηματικός στα τέλη του 19ου αιώνα. Σκοπός του, να δροσίσει τους κάθιδρους κάτοικους της πρωτεύουσας τους καλοκαιρινούς μήνες. Με το αζημίωτο!

Τότε, χρειάζονταν να ξοδέψουν χρόνο και χρήμα για ν απολαύσουν τις δυσπρόσιτες παραλίες της Αττικής. Ακόμη και τα Φάληρα , παρά τη λειτουργία του σιδηροδρόμου από τη δεκαετία του 1870 και του τροχιόδρομου, φάνταζε μακρινό και ήταν προσιτό για τους προνομιούχους.

Η ιδέα ανήκει στον πολυμήχανο Α. Δαμασκηνό , που αποφάσισε να μεταφέρει το 1880 «θάλασσα» στο Δουργούτι (σήμερα Νέος Κόσμος) «παρά τις όχθες του Ιλισού στα πρόθυρα της πόλεως».

Κατασκεύασε εκεί τεράστιες δεξαμενές και δύο υπερμεγέθεις πισίνες, όπως θα  λέγαμε σήμερα.

Εγκατέστησε αντλιοστάσιο στις ακτές του Φαλήρου και με σωληνωτούς αγωγούς, κατά μήκος της παλιάς φαληρικής οδού (συμπίπτει με την κατοπινή Λ. Συγγρού), διοχέτευε θαλάσσιο νερό στις εγκαταστάσεις του.

Γύρω από τις δεξαμενές – πισίνες ορθώθηκαν «ευρύχωρα και ευάερα ξύλινα δωμάτια, έκαστον των οποίων φέρει μικράν ξύλινην κλίμακα», για να μπαίνουν και να βγαίνουν στο νερό οι λουόμενοι. Τα πάντα ήταν τοποθετημένα με τρόπο «ώστε ουδείς είναι δυνατόν να οραθή έξωθεν».

Μεγάλη καινοτομία ήταν το ντους «δια τους άνδρας και γυναίκας, περιχύνον δια καταρράκτου δρόσου επί του σώματος, ως κολυμβήθρα του Σιλωάμ»! Στους άνδρες λουόμενους προσφέρονταν όλα τα απαραίτητα: Μαγιό (περισκελίδα), μπουρνούζι (ποδήρης εσθής), πετσέτα (χειρόμακτρον). Τα πάντα «καλώς πλυμένα, αμεταχείριστα και καλώς διπλωμένα».

Για τις γυναίκες, που έφερναν μαζί τους «τα προς λούσιν αναγκαία ενδύματα», υπήρχαν πιο ευρύχωρες καμπίνες, με νιπτήρα και καθρέφτη. Αλλά και μεγάλη αίθουσα για ανάπαυση, όπου προσφέρονταν διάφορες υπηρεσίες.

Ο Δαμασκηνός πίστευε τόσο πολύ στην ιδέα του, ώστε εγκατέλειψε και την έδρα του   στο Πολυτεχνείο για ν αφοσιωθεί στο έργο του!

Ο «ΕΦΕΥΡΕΤΗΣ»

Ο Αντώνιος Δαμασκηνός καταγόταν από την Τήνο και σπούδασε μαθηματικά στο Πανεπιστήμιο Αθήνας και στη Σορβόννη. Μετά τις σπουδές του διορίστηκε καθηγητής σε γυμνάσιο.

Με τη διδασκαλία του και τα μαθητικά εγχειρίδια , που έγραψε, απέκτησε φήμη. Τόση, ώστε ν αποκαλείται από μερικούς «διεθνούς φήμης μαθηματικός», ενώ φαίνεται ότι είχε και κλίση προς καινοτόμες εφευρέσεις. Ανάμεσα στα συγγράμματά του καταγράφονται τα «Στοιχεία Πειραματικής Φυσικής», «Στοιχεία Γεωμετρίας», «Στοιχειώδης Άλγεβρα», «Αριθμητική» κ.α. Μερικά απ αυτά εκδόθηκαν επανειλημμένα τη δεκαετία του 1870-80.

Το 1877 ορίζεται καθηγητής ανώτερων μαθηματικών στο Σχολείο των Τεχνών (ο πρόγονος του Πολυτεχνείου), όπου διδάσκει Τριγωνομετρία και Ανάλυση. Κάποια περίοδο εμφανίζεται παραπονούμενος στο σύλλογο καθηγητών ότι «η μισθοδοσία του δεν ανταποκρίνεται εις τους καταβαλλομένους κόπους». Οπως προκύπτει από τα πρακτικά του Σχολείου, του προτάθηκε να μειώσει τις ώρες διδασκαλίας, αλλά δεν δέχτηκε.

Η αφοσίωσή του στην κατασκευή των θαλάσσιων λουτρών, κρίθηκε ότι τον εμποδίζει στο διδακτικό έργο του. Έτσι, το 1884 ο διευθυντής του Σχολείου Α. Θεοφιλάς, με αναφορά του στο υπουργείο, επισημαίνει ότι ο Δαμασκηνός «ένεκα ιδιωτικών αυτού συμφερόντων, κωλύεται εις την εκπλήρωσιν των καθηκόντων του». Πολλές φορές του έγιναν παρατηρήσεις, συνεχίζει, ότι οι συχνές απουσίες είναι αδικαιολόγητες και «το δημόσιο λειτούργημά του δεν αναγνωρίζει ιδιωτικά συμφέροντα ως λόγους δικαιολογούντας παράβλεψιν καθήκοντος». Πρότεινε, μάλιστα, την απόλυση και την αντικατάστασή του. Ο Δαμασκηνός παραδέχτηκε ότι ήταν αδύνατο να συμμορφωθεί με τους κανόνες λειτουργίας της σχολής, λόγω των ατομικών του υποθέσεων, ζήτησε να εξετάσει τους μαθητές εκείνης της περιόδου και σε συνέχεια υπόβαλε την παραίτησή του.

Η παραϊλίσσια περιοχή με το Ολυμπιείο και την Ακρόπολη στο βάθος γύρω στο 1880.

Η ΙΔΕΑ

Πώς είχε την ιδέα ο ανήσυχος και καινοτόμος Δαμασκηνός να μεταφέρει τη θάλασσα στην Αθήνα, εξηγεί ο ίδιος. Σε κείμενό του (Μάιος 1880), ενόψει της έναρξης λειτουργίας των λουτρών, επικαλείται την «πανθομολογουμένη ωφέλεια» στην υγεία από τα θερινά θαλάσσια μπάνια. Περιγράφει ανάλογα εγχειρήματα στο Παρίσι, τη Βιέννη, το Βερολίνο και το Μπράιτον της Αγγλίας. Πρότυπό του είναι οι παρισινές κτιστές δεξαμενές. «Στις δικές μας εγκαταστάσεις», γράφει, «διοχετεύομεν διαρκώς θαλάσσιον ύδωρ». Το αντλούσε «δια μεγάλων σιδηρών σωλήνων 140 μέτρων από της παραλίας και από βάθους 4 μέτρων, διϋλίζομεν αυτό εις τρεις μικράς δεξαμενάς (στην παραλία) και από της τρίτης δεξαμενής δια ατμομηχανής το φέρομεν εις κεντρικήν παρά τω Ιλισσώ δεξαμενήν». Η τελευταία χωρούσε περίπου 50.000 κυβικά μέτρα νερού. Το νερό της δεξαμενής έρεε συνεχώς σε δυο μεγάλες «πισίνες» (80 μέτρα μήκος, 40 πλάτος και 1-3 μέτρα βάθος). Οι τελευταίες διοχετεύανε το νερό τους σε μια άλλη τεράστια εξωτερική δεξαμενή. Δηλαδή, δημιουργούσαν μια τεχνητή «θάλασσα, εγκλείουσα ως εν μικρά νήσω» τις «πισίνες» και τον περιβάλλοντα χώρο!

Η επιχείρηση αναλάμβανε να μεταφέρει τους λουόμενους από και προς το Σύνταγμα ή την Ομόνοια με «λεωφορεία» και πρόσφερε:

1. Οικονομία, «διότι με μόνο 60 λεπτά (20 η είσοδος και 40 «τ αναγκαία ενδύματα») δύναται πας τις να παράσχη εαυτώ τας δια την υγείαν του αναγκαίας των θαλασσίων λουτρών ωφελείας».
2. Εξοικονόμηση χρόνου, «διότι εντός το πολύ μιας ώρας δύναται και ο έμπορος και ο βιομήχανος και αυτός ο εργατικός να κάμνη χρήσιν».
3. Ασφάλεια υγείας και ζωής, «διότι ούτε υπό των βιαίων ρευμάτων του αέρος, ούτε υπό της βιαιότητος των κυμάτων ούτε υφ οιοδήποτε άλλου είδους κινδύνου απειλείται». Το δρομολόγιο από την Ομόνοια κόστιζε 55 λεπτά και από το Σύνταγμα 40 (για σύγκριση ένας καφές κόστιζε τότε 10 λεπτά).

Η επιχείρηση διέθετε «μεγάλα και ευρύχωρα λεωφορεία» (άμαξες) που έκαναν πολύ συχνά δρομολόγια (κάθε δέκα λεπτά!).

ΦΙΛΟΙ ΚΑΙ ΕΧΘΡΟΙ

Κάποια «τρικυμία» φαίνεται να προκάλεσαν στην Αθήνα των 100.000 κατοίκων, τα θαλάσσια λουτρά του Δαμασκηνού. Πολλά στόματα άνοιξαν κι «έδειξαν» ταις κακές γλώσσες τους. Ηταν, άλλωστε, μια εποχή που η πρωτεύουσα βρωμούσε και πνιγόταν στη σκόνη. Οι επιδημίες βρίσκονταν στην ημερήσια διάταξη. Ο τύφος το 1881 είχε σκοτώσει 1.000 περίπου πολίτες. Τα λουτρά ήταν εύκολος στόχος για τους εχθρούς τους. Ποιοι ήταν αυτοί, δεν είναι ευκρινές, αλλά και ο δήμαρχος, Δ. Σούτσος, δεν εκδήλωνε φιλικά αισθήματα. Το πιο πιθανό είναι ότι η εταιρεία των Σιδηροδρόμων Αθηνών Πειραιώς και όσοι άλλοι εκμεταλλεύονταν τα λουτρά του Νέου Φαλήρου έβλεπαν στο πρόσωπο του Δαμασκηνού έναν επικίνδυνο ανταγωνιστή.

Η σατιρο – πολιτική εφημερίδα του Βλ. Γαβριηλίδη «Μη χάνεσαι», αναλαμβάνει την υπεράσπισή του. Μωρίες, γράφει, όσα λέγονται κατά των λουτρών. «Το αποδεικνύει η πολυάριθμη πελατεία τους, εξ όλων των κοινωνικών τάξεων. Υδατα καθαρά, δροσερά, ακύμαντα, ανέσεις περιποίησις, ενδύματα της ώρας, ευρυχωρία, οικονομία, μέσα μεταφοράς, περίπατος δροσερός, δρόμοι καταβρεγμένοι, καφενείον, ξενοδοχείον, σκιάδες, αύρα θαλασσινή. Και όλα αυτά εντός της πόλεως, αρχόμενα και τελειούμενα εντός ημισείας ώρας». Δεν είναι εχθρικά, υποστηρίζει, προς τα λουτρά του Φαλήρου. Καθένα έχει την πελατεία του και μακάρι να γίνουν κι άλλα πολλά. Αλλά η υπεράσπιση δεν αρκούσε…

«Σκανδαλοθηρική» φωτογράφηση μπροστά στο ξύλινο τείχος που προστάτευε από αδιάκριτα βλέμματα

ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΤΗΣ

Ο πολυτεχνίτης και (τελικά) ερημοσπίτης Δαμασκηνός προσπάθησε να χρησιμοποιήσει ως «πολυεργαλείο» τα λουτρά του. Αρχικώς εγκατέστησε κοντά στις δεξαμενές κάποιο «καθαριστήριο» βαρελιών κρασιού. Καλούσε του οινοποιούς και τους οινοπώλες να σπεύσουν με συμφέρουσες τιμές να καθαρίζουν εκεί τα βαρέλια τους. Μέχρι τότε οι περισσότεροι τα έπλυναν στο Νέο ή το Παλιό Φάληρο. Παρά το γεγονός ότι οι τιμές, που πρόσφερε, ήταν κατά 1/3 χαμηλότερες από τις τρέχουσες και ο καθαρισμός εγγυημένος, ούτε αυτή η επιχείρηση ευοδώθηκε.

Σκέφτηκε ύστερα ότι θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει το νερό και σε άλλες δημόσιες χρήσεις. Οπως για παράδειγμα, για τον καθαρισμό των σφαγείων. Τα πρώτα στοιχειωδώς ανεκτά σφαγεία είχαν κτισθεί στην κοίτη του Ιλισσού, νότια του λόφου του Φιλοπάππου. Αλλά το φαινόμενο της σφαγής ζώων στα πεζοδρόμια μπροστά από τα κρεοπωλεία δεν είχε εξαλειφθεί. Η απάντηση της δημοτικής αρχής ήταν πως θα μπορούσε να γίνει αυτό αν κατασκεύαζε ο ίδιος «τους οχετούς» που θα έφερναν το νερό από τις δεξαμενές του!

Ο Δαμασκηνός φαίνεται ότι προσφέρθηκε ακόμη να διαθέσει το θαλάσσιο νερό του και για το κατάβρεγμα των δρόμων της Αθήνας. Τα νέφη της σκόνης, με κάθε είδους ακαθαρσίες «κατεκάλυπταν τότε την πόλιν και εισέδυον πανταχού». Ο δρόμος που οδηγούσε στα λουτρά ήταν πρότυπο από την άποψη αυτή. Συνεχώς καταβρέχονταν. Σήμερα προκαλεί γέλια, αλλά τότε έπρεπε πρώτα ν αποφανθούν οι αρμόδιοι γιατροί του Δήμου αν το κατάβρεγμα των δρόμων με θαλάσσιο νερό είναι επικίνδυνο για τη δημόσια υγεία! Ούτε το σχέδιο αυτό προχώρησε.

ΧΩΡΙΣ ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΣΗ

Ολα ήταν μελετημένα στην επιχείρηση, αλλά η ανταπόκριση των Αθηναίων μικρή.
Τα έσοδα δεν κάλυπταν τα έξοδα και η ιδέα της παράλιας Αθήνας βυθίστηκε στα νερά των δεξαμενών.

Η απροθυμία αποδόθηκε στην απόσταση από το κέντρο της πρωτεύουσας (!) και λίγο αργότερα (ίσως το 1887) η επιχείρηση μεταφέρθηκε πιο κοντά στους Στύλους του Ολυμπίου Διός (στη βορειανατολική γωνία). Αλλά και στη νέα θέση δεν πρόκοψε.

Ο Κ. Μπίρης («Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20ον αιώνα»), γράφει ότι «ελάχιστοι έγιναν πελάται της και αυτούς τους διεξεδίκουν ήδη ο ατμοτροχιόδρομος (εννοεί το γνωστό «κωλοσούρτη»), αφότου έκαμε παρομοίαν εγκατάστασιν εις τις Τζιτζιφιές και η εταιρεία του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου με τα λουτρά του Νέου Φαλήρου».
Ισως, όμως, ο κυριότερος λόγος της αποτυχίας του, ήταν ότι δεν μπόρεσε να λειτουργήσουν τα λουτρά και ως χώρος ψυχαγωγίας και κοινωνικής συναναστροφής, όπως γινόταν στη φαληρική ακτή.

Στις αιτίες της αποτυχίας μάλλον πρέπει να προστεθεί ότι ο Δαμασκηνός δεν είχε προβλέψει, που θα άδειαζαν οι δεξαμενές πριν ανανεωθεί το θαλάσσιο νερό. Η εκκένωσή τους στον Ιλισό προκαλούσε αντιδράσεις. Κυρίως από τους παρα»ιλίσιους   καλλιεργητές, που διαμαρτύρονταν ότι καταστρέφονταν, αφού το νερό του ποταμού γινόταν υφάλμυρο.

Έτσι αναγκαζόταν να μην το ανανεώνει συχνά, με αποτέλεσμα να χάνει τη δροσιά του και να βρωμίζει. Έντυπα της εποχής επισήμαιναν ότι τα νερά «έβριθαν από τα μαλάκια, τα οστρακόδερμα και τα παντοία προϊόντα του ζωικού και του φυτικού βασιλείου».

Τελικά, ούτε η ανάμνηση των θαλάσσιων λουτρών του Δαμασκηνού έμεινε και είναι χαρακτηριστικό πως ούτε κάποια απεικόνισή τους διασώζεται. Αν και η μέθοδός του θα χρησιμοποιηθεί αργότερα από την ΟΥΛΕΝ για να μεταφέρεται θαλάσσιο νερό και να καταβρέχονται οι δρόμοι  και άλλες χρήσεις.

Στην επιχείρηση των λουτρών ξόδεψε πολλές δυνάμεις και χρήματα. Η αποτυχία της τον οδήγησε σε οικονομική καταστροφή. Εγκατέλειψε την Ελλάδα και έζησε στη Γαλλία για να γυρίσει γύρω στο 1919 στην Αθήνα, όπου και πέθανε  στο πτωχοκομείο.

ΧΡΟΝΙΚΟ
1869-1870	Η μοναδική ως τότε «οργανωμένη» και προσιτή πλαζ στην Αττική βρίσκεται στο Πασαλιμάνι (λανθασμένα το ονομάζουν Μουνυχία). Μετά την ίδρυση και λειτουργία του Σιδηροδρόμου Αθήνας – Πειραιά (ΣΑΠ ) θα δημιουργηθεί το Νέο Φάληρο
1880-1881	Εγκαινιάζονται και λειτουργούν τα θαλάσσια λουτρά του Δαμασκηνού στο Δουργούτι. Προσφέρονται ως προσιτή εναλλακτική λύση στους κατοίκους της Αθήνας απέναντι στις «μακρινές» παραλίες του Παλιού Φαλήρου και του Νέου Φαλήρου.
1886-1887	Τα θαλάσσια λουτρά Δαμασκηνού «πνίγονται» στον ανταγωνισμό με τις άλλες «πλαζ». Παρά το γεγονός ότι μεταφέρονται πιο κοντά στο κέντρο της πρωτεύουσας (Στύλοι Ολυμπίου Διός) δεν καταφέρνουν να επιβιώσουν και κλείνουν.