Η εικόνα είναι η μόνη πραγματικότητα που γνωρίζουμε

Της ΜΑΡΙΑΝΝΑΣ ΠΟΛΥΧΡΟΝΙΑΔΟΥ

Καθηγήτριας, διδάκτορος Πολιτικής

Επικοινωνίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών

Προχθές (1991) ήταν η εικόνα με το δύστυχο κορμοράνο βουτηγμένο στο «αίμα των δολαρίων» (πετρέλαιο) από την εισβολή του Σαντάμ στο Κουβέιτ, που έκανε το γύρο του κόσμου, φορτίζοντας συγκινησιακά την κοινή γνώμη και προετοιμάζοντάς την για το χτύπημα που θα επακολουθούσε στο Ιράκ. Βέβαια, όταν αποκαλύφθηκε ότι η οικολογική καταστροφή που περιέγραφε η εικόνα συνέβη στην Αλάσκα, δεν είδαμε τον ίδιο πόνο για τον κορμοράνο! Πολύ περισσότερο, δεν είδαμε κανέναν πόνο για τους άλλους «κορμοράνους» στο μαρτυρικό καταφύγιο Αμαριγέ. Ηταν μία παράπλευρη απώλεια ό,τι επακολούθησε... 

Χθες (1995) ήταν η εικόνα με τους 38 νεκρούς στην αγορά Μαρκάλε του Σαράγιεβο από ρίψη όλμου που χρεώθηκαν οι Σέρβοι και προκάλεσε την επέμβαση του ΝΑΤΟ στο γιουγκοσλαβικό εμφύλιο. 

Βέβαια, όταν αποκαλύφθηκε ότι ο βομβαρδισμός του Σαράγιεβο ήταν προβοκάτσια των ισλαμιστών του Ιζετμπέκοβιτς της βοσνιακής κυβέρνησης, για να δικαιολογήσουν τους βομβαρδισμούς και το διαμελισμό της Σερβίας το 1999 που ακολούθησε, δεν είδαμε τον ίδιο πόνο για τους βομβαρδισμένους Σέρβους. 

Ηταν μία παράπλευρη απώλεια ό,τι επακολούθησε... 

Σήμερα είναι η εικόνα της σφαγής σε προάστιο της Δαμασκού από επίθεση με χημικά που στοίχισε τη ζωή σε πολλές εκατοντάδες -κατά μία αναφορά σε 1.300 ανθρώπους, κατά άλλη σε μερικές δεκάδες-, ανάμεσά τους γυναίκες και παιδιά, για την οποία, σύμφωνα με τους αντικαθεστωτικούς, υπεύθυνες είναι οι κυβερνητικές δυνάμεις του προέδρου Ασαντ. 

Η συριακή κυβέρνηση, από την πλευρά της, αρνήθηκε κατηγορηματικά ότι έχει χρησιμοποιήσει νευροπαραλυτικά αέρια, καθώς οι καταγγελίες για επίθεση με χημικά έγιναν την ημέρα της άφιξης των επιθεωρητών του ΟΗΕ στη συριακή πρωτεύουσα, προκειμένου να διερευνήσουν τις καταγγελίες για χρήση χημικών όπλων. 

Γεγονός που χαρακτηρίστηκε τυχαίο βέβαια από τις ΗΠΑ, αλλά η Ρωσία πάλι δεν το... νομίζει και έκανε λόγο για προσχεδιασμένη προβοκάτσια. 

Σύμφωνα με το γνωστό αξίωμα, «μία εικόνα ισοδυναμεί με χίλιες λέξεις», αλλά στην εποχή των (μετα)εικόνων δεν μπορούμε πλέον να διακρίνουμε την πραγματικότητα από την κατασκευή της εικόνας, επειδή η τελευταία έχει γίνει η μόνη πραγματικότητα που ξέρουμε. Η αλήθεια έχει πάψει να είναι το ζητούμενο στο πλαίσιο της προγονικής αναζήτησης της γνώσης, καθώς η αλήθεια έχει γίνει προϊόν που μας παρέχεται σε καθημερινή βάση υπό μορφή διεγερτικών ηλεκτρονικών εικόνων (Χάβελ 1998). 

Σύμφωνα με τις στρατηγικές εικονικής αναπαράστασης, οι εικόνες μπορούν να μεταφέρουν νοηματικές παραστάσεις που αφορούν την κατάσταση της κοινωνίας, της δημοκρατίας και της πολιτικής. 

«Μέσω της παραστατικής λειτουργίας, τα περιεχόμενα ενδέχεται να τύχουν προσπαθειών συγκάλυψης, διαστρέβλωσης ή υπερβολής. Στο σημείο αυτό διαφαίνεται το ενδιαφέρον που παρουσιάζει η πολιτική εκπαίδευση. Με τη βοήθεια εργαλείων (π.χ. κατηγορίες) είναι εφικτή η αναγνώριση -πίσω από τις οπτικές συσσωρεύσεις-, η αποκωδικοποίηση και αποκρυπτογράφηση των σημασιών, των έκδηλων και των λανθανόντων νοηματικών περιεχομένων και δομών» (Σέλε 2001, σελ. 216). Προς τούτο και στο πεδίο της πολιτικής επικοινωνίας ειδική κατηγορία υπό διερεύνηση αποτελούν οι παραπλανητικές εικόνες.

Ο Κέπλινγκερ (1996) τις αποδίδει με τους χαρακτηρισμούς «ψευδαίσθηση του αυτόπτη μάρτυρα» ή «ουσιαστική πλάνη». 

Στην εποχή της απόλυτης δυνατότητας παραποίησης της εικόνας, ο θεατής δεν μπορεί ποτέ να είναι σίγουρος ότι οι εικόνες των θυμάτων του πολέμου προέρχονται πράγματι από την περιοχή της κρίσης στην οποία αναφέρεται η είδηση, δεν μπορεί ποτέ να είναι σίγουρος ποιος βρίσκεται πίσω από μία σφαγή. Μπορούν κάλλιστα να έχουν γυριστεί σε μία άλλη πολεμική σύρραξη, να περιλαμβάνουν πλάνα αρχείου ή να είναι ακόμα και σκηνοθετημένες. 

Πουθενά δεν συναντάται η διασπορά ψευδών ειδήσεων σε τόσο μαζική κλίμακα, όσο στην πολεμική ειδησεογραφία. 

Αν οι ΗΠΑ εμπλακούν εν τέλει στο προαποφασισμένο σενάριο επίθεσης στη Συρία, θα έχουμε τη δυνατότητα μελλοντικά να δούμε πολλές τέτοιες εικόνες ου μην (αλλά) και την εικόνα εκείνη της εμπλοκής με το Ιράν, οπότε θα τα έχουμε δει όλα. Και τότε άπαντες οι «μουτζαχεντίν του καπιταλισμού» θα πρέπει να αισθάνονται «δικαιωμένοι», καθώς θα έχουν δει την εικόνα που βασανίζονται γενιές τώρα να αποκωδικοποιήσουν και να (ανα)συνθέσουν. Αυτήν, της Αποκάλυψης του Ιωάννη! Με τη διαφορά ότι δεν θα είναι ακόμη μία παράπλευρη απώλεια ό,τι πρόκειται να επακολουθήσει... 

marpolychroniadou@yahoo.gr