«Μετακινήσεις πληθυσμού στην Ελλάδα της δεκαετίας του 1940»

Η Ελλάδα κατεστραμμένη μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.

 

Επιστημονικό συνέδριο  από το Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης και τη Διεθνή Επιστημονική Εταιρεία Civil Wars Study Group (Ομάδα Μελέτης Εμφυλίων Πολέμων), στην Κομοτηνή

Αν επιχειρήσει κανείς να φανταστεί την καθημερινότητα στην Ελλάδα της δεκαετίας του 1940, ένα από τα περισσότερο μόνιμα χαρακτηριστικά της, πέρα από την παρουσία στρατών και ένοπλων συγκρούσεων, είναι ένας πληθυσμός που βρίσκεται σε διαρκή κίνηση. Αν η δεκαετία ξεκινά με την επιστράτευση και τη μετακίνηση στρατευμάτων προς το αλβανικό μέτωπο (και τη μετέπειτα υποχώρησή τους, πεζή, προς το εσωτερικό), κλείνει με τη μετακίνηση ενός άλλου στρατού και των αμάχων του πέρα από τα σύνορα, με προορισμό την υπερορία, το 1949.

Η θύελλα που σάρωσε κάθε πτυχή της κοινωνικής ζωής στην Ελλάδα εκείνης της περιόδου σημαδεύτηκε από αυτές τις αδιάκοπες μετακινήσεις που, ακόμη κι αν δεν είναι οι πλέον κρίσιμες κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα (σε σύγκριση, π.χ., με την ανταλλαγή πληθυσμών του Μεσοπολέμου), διαμόρφωσε σε μεγάλο βαθμό το πρόσωπο της μεταπολεμικής Ελλάδας. Η ερήμωση της υπαίθρου, η αστυφιλία, η πολεοδομική αναρχία των πόλεων, αλλά και η οριστική εθνική ομογενοποίηση είναι διαδικασίες που έχουν τις ρίζες τους σε αυτήν την κρίσιμη δεκαετία.

Παρά τη σημαντική ερευνητική πρόοδο που σημειώθηκε κατά τις τελευταίες δεκαετίες στη μελέτη για τη δεκαετία του 1940 στην ελληνική και τη διεθνή ακαδημαϊκή κοινότητα, το ζήτημα της μετακίνησης πληθυσμού, που έρχεται συχνά στο προσκήνιο της επιστημονικής συζήτησης, δεν έχει μελετηθεί συστηματικά. Σημαντικές πτυχές του, όπως το «παιδομάζωμα/παιδοφύλαγμα», οι πολιτικοί πρόσφυγες, οι εξόριστοι ή οι «ανταρτόπληκτοι», να έχουν απασχολήσει παλαιότερα την έρευνα, με σημαντικές προσεγγίσεις για ειδικές περιπτώσεις μετακινήσεων, ωστόσο το ζήτημα της μετακίνησης πληθυσμού δεν έχει μέχρι στιγμής αντιμετωπιστεί συνολικότερα, με επικέντρωση στην ίδια τη διαδικασία της μετακίνησης (κίνητρα, αριθμητικά δεδομένα, μέσα και τρόποι, σταθμοί/προορισμοί, δημογραφικές και άλλες συνέπειες). Παράλληλα, οι συνέπειες αυτής της σημαντικής τομής στη διαμόρφωση του σύγχρονου προσώπου της Ελλάδας δεν έχουν και αυτές έως τώρα μελετηθεί με τρόπο συνολικό και συγκροτημένο.

Αυτήν την ιδιαίτερα σημαντική πτυχή της πολιτικής και κοινωνικής ιστορίας της δεκαετίας του 1940 έρχεται να φωτίσει το επιστημονικό συνέδριο που συνδιοργανώνεται από το Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης και τη Διεθνή Επιστημονική Εταιρεία Civil Wars Study Group (Ομάδα Μελέτης Εμφυλίων Πολέμων), στην Κομοτηνή, με θέμα του «Μετακινήσεις πληθυσμού στην Ελλάδα της δεκαετίας του 1940».

Ανάμεσα στις θεματικές του συνεδρίου, οι εργασίες του οποίου ξεκινούν την Παρασκευή 1η Ιουλίου, εντάσσονται έρευνες για τις μετακινήσεις από τη βουλγαρική ζώνη κατοχής είτε προς τη γερμανοκρατούμενη Μακεδονία (Ν. Καραγιαννακίδης - Π. Αμπεριάδης, Γ. Τσαρούχας) είτε στα τάγματα εργασίας προς τη Βουλγαρία, στα γνωστά «ντουρντουβάκια» (Β. Ριτζαλέος, Σ. Αυγέρη), καθώς και για την κινητικότητα στρατευμάτων και πολιτών στη διάρκεια της Κατοχής, είτε λόγω των γερμανικών αντιποίνων (την περιοχή της ελληνοαλβανικής μεθορίου μελετούν οι Ε. Κουρμαντζή και Σπ. Ζέρβας - Χ. Γιαννοπούλου), είτε λόγω του αντάρτικου (Β. Κομπιλάκου), είτε προς τη Μέση Ανατολή (τη διαφυγή από τη Χίο και τη Σάμο εξετάζουν οι Γ. Μακριδάκης και Μ. Γ. Βαρβούνης, αντίστοιχα).

Η δεύτερη ημέρα του συνεδρίου, το Σάββατο 2/7, θα είναι αφιερωμένη, αφενός, στις εθνοτικές πτυχές των μετακινήσεων: Σαρακατσάνοι (Β. Δαλκαβούκης), Αρμένιοι (Κ. Χατζόπουλος), μουσουλμάνοι μειονοτικοί (Α. Μαμαρέλης - Γ. Νιάρχος), σλαβόφωνοι (Ρ. Αλβανός, Ε. Βόγλη - Χ. Μυλωνάς). Αφετέρου, στις σχεδιασμένες μετακινήσεις αμάχων την περίοδο του Εμφυλίου: «ανταρτόπληκτοι» ή «συμμοριόπληκτοι» στη Μακεδονία (Φ. Καραλίδου, Μ. Σέργης), τη Στερεά Ελλάδα (Β. Λάζου), την Πελοπόννησο (Ι. Καρακατσιάνης, Δ. Κατσουλάκος) και πολιτικοί εξόριστοι στην Ικαρία (Ε. Μαμουλάκη, Μ. Κασιμάτης).

Το θέμα της εμπειρίας της «υπερορίας», που αναδεικνύει όψεις από τις μετακινήσεις των πολιτικών προσφύγων του Εμφυλίου, θα απασχολήσει τις επόμενες συνεδρίες, με εισηγήσεις των Κ. Παπαϊωάννου (για τον ρόλο της μεταφοράς των μαχητών του ΔΣΕ στις Λ.Δ. σε σχέση με την προετοιμασία και τη διεξαγωγή του ψυχρού πολέμου), Κ. Τσέκου («Εβρίτες πολιτικοί πρόσφυγες στη Βουλγαρία»), Χρ. Αλεξοπούλου (σλαβόφωνοι Μακεδόνες), Κ. Τσίβου (Τσεχοσλοβακία), Απ. Πατελάκη (Ρουμανία), ενώ ο καλλιτέχνης πολυμέσων Ηλίας Πούλος θα μιλήσει για τους «Τελευταίους Έλληνες πολιτικούς πρόσφυγες». Επίσης, στην ίδια συνεδρία ο Λ. Χασιώτης θα εξετάσει τις παιδοπόλεις της βασίλισσας και τις απόψεις των πρώην τροφίμων, ενώ ο Γ. Ανδρίτσος το «παιδομάζωμα» στις ελληνικές ταινίες από το 1945 μέχρι το 1981.

Τέλος, την Κυριακή 3/7, στις 12.00, οι εργασίες θα ολοκληρωθούν με τη συζήτηση στρογγυλής τραπέζης με θέμα «Διερευνώντας στο παρόν τη βία της δεκαετίας του 1940. Η περίπτωση των μετακινήσεων», στην οποία θα πάρουν μέρος οι καθηγητές Πολυμέρης Βόγλης, Γιώργος Κόκκινος, Νίκος Μαραντζίδης και Κωνσταντίνος Χατζόπουλος.

Σ. ΚΑΚΟΥΡΙΩΤΗΣ